بررسی‌های «اعتماد» بر گزارش‌های سالانه پلیس مبارزه با مواد مخدر و ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان داد که برای چهارمین سال پیاپی، کشفیات مخدرها (تریاک، مرفین و هرویین) در کشور کاهش یافته و از بالای هزار تن در سال ۱۳۹۹ به کمتر از ۳۷۵ تن در سال ۱۴۰۳ رسیده است. این کاهش، این طور که دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید، حالا به یک خطر جدی برای صنعت داروسازی و تولیدکنندگان داروهای مخدر کشور تبدیل شده است.به گزارش اعتماد، حسین ذوالفقاری؛ نماینده رییس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، دیروز در اولین نشست خبری خود با خبرنگاران، اعلام کرد: «با مشکل تامین نیازهای دارویی کشور مواجه شده‌ایم چون در چند دهه اخیر، عمده مواد اولیه مورد نیاز شرکت‌های دارویی از محل کشفیات تریاک و بخشی هم از طریق واردات تامین می‌شده ولی به دلیل تغییر رویکرد در کشور همسایه (از بابت کاهش کشت خشخاش و تولید تریاک) پارسال گزارش نیروی انتظامی و پلیس مبارزه با مواد مخدر و وزارت اطلاعات و سپاه، حاکی از افزایش کشف شیشه و مواد روانگردان و کاهش شدید کشفیات تریاک بود به گونه‌ای که میزان کشفیات تریاک به یک چهارم کاهش داشته. علاوه بر اینکه میزان خلوص همین تریاک مکشوفه به‌شدت کاهش داشته و ظرف ۸ سال اخیر، از خلوص ۲۶ درصدی به خلوص ۱۱ درصدی رسیده است. حالا وزارت بهداشت به‌طور رسمی به ما اعلام کرده که باید برای تامین ماده اولیه مورد نیاز شرکت‌های دارویی و تولید داروهای مخدر تصمیم‌گیری کنیم وگرنه، سلامت مردم به خطر می‌افتد.»  

آمارهای پلیس مبارزه با مواد مخدر و ستاد مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد که کاهش کشفیات تریاک، هرویین و مرفین از ابتدای سال ۱۴۰۰ تا پایان ۱۴۰۳ در مقایسه با سال‌های پیش از آن و حداقل از ابتدای دهه ۱۳۹۰، بی‌سابقه بوده چرا که از ابتدای دهه ۱۳۹۰، اعداد رسمی نشان‌دهنده رشد کشفیات مخدرها و مواد روانگردان و محرک بود ولی آنچه از مقایسه آمارهای ۴ سال اخیر می‌توان دریافت، این است که در مقابل کاهش کشفیات تریاک، مرفین و هرویین، کشفیات شیشه و کانابیس، هر سال حجیم‌تر از سال قبل شده اگرچه در حدی نیست که در آمار نهایی کشفیات، تاثیر محسوسی به جا بگذارد. سال ۱۴۰۰ کمی بیش از هزار تن انواع مواد (تریاک، هرویین، مرفین، حشیش، شیشه، سوخته و شیره) در کشور کشف شد که این عدد در سال ۱۴۰۱ به ۶۹۷ تن، در سال ۱۴۰۲ به ۶۱۲ تن و در سال ۱۴۰۳ به ۳۷۲ تن کاهش یافت و میزان کشفیات پارسال، پایین‌ترین رقم کشف در فاصله سال ۱۳۹۰ تا پایان سال ۱۴۰۳ است. در این آمار ۴ ساله، مشهودترین تغییر کاهشی، مربوط به تریاک کشف شده است چنان‌که میزان تریاک مکشوفه از مبدا افغانستان در سال ۱۴۰۰ حدود ۷۵۰ تن بوده و در سال ۱۴۰۱ به ۵۰۹ تن، در سال ۱۴۰۲ به ۴۰۴ تن و پارسال به ۲۰۹ تن رسیده که این عدد هم از سال ۱۳۹۰ تاکنون هیچ مشابهی ندارد. 

یک منبع آگاه در وزارت بهداشت به «اعتماد» می‌گوید که برای تولید داروهای مخدر در کشور، سالانه به ۵۰۰ تن تریاک خالص به عنوان ماده اولیه نیاز داریم و کاهش پیاپی کشفیات تریاک، اگرچه که هنوز آسیبی به ذخایر استراتژیک داروهای مخدر وارد نکرده اما افزایش دفعات موجود نبودن تریاک مورد نیاز کارخانه‌ها و کاهش قابل توجه ذخایر تریاک خام، مسوولان سازمان غذا و دارو را به نامه‌نگاری با ستاد مبارزه با مواد مخدر برای تامین ماده اولیه مورد نیاز این داروها واداشته است. به گفته این منبع آگاه، مسوولان سازمان غذا و دارو، ابتدای امسال در نامه‌ای به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرده‌اند که برای سال جاری هم در تامین تریاک مورد نیاز کارخانه‌های تولید داروهای مخدر مشکلی نداشتند و سهمیه کارخانه‌ها را از ذخایر تریاک خالص باقی مانده تامین کرده‌اند اما برای سال آینده، تولید این گروه از داروها، غیر ممکن یا دچار مشکل جدی می‌شود مگر اینکه ستاد مبارزه با مواد مخدر از همین حالا مجوز کشت خشخاش بدهد یا هرچه سریع‌تر برای واردات تریاک مورد نیاز کارخانه‌های دارویی اقدام کند. 

این منبع آگاه به «اعتماد» می‌گوید: «ستاد مبارزه با مواد مخدر، ابتدا باید اعلام کند که کاهش کشفیات تریاک دقیقا به چه میزان بوده و این کاهش چه تأثیری بر سهم تخصیص‌ یافته به وزارت بهداشت داشته است چون تاکنون اطلاعات دقیقی از این موضوع به سازمان غذا و دارو ارایه نشده است. ما از ستاد مبارزه با مواد مخدر انتظار داریم به ‌صورت رسمی و دقیق اعلام کنند که چه میزان کاهش رخ داده و این کاهش، چه بخشی از نیاز سالانه کشور به مواد اولیه داروهای مخدر را تحت تأثیر قرار داده است. ماده اولیه تولید داروهایی همچون متادون، مرفین و پتیدین، تریاک خام یا مشتقات آن است. این داروها برای تسکین دردهای شدید به کار می‌رود اما برای درمان وابستگی به مواد هم استفاده می‌شود. حالا که با کاهش کشفیات تریاک مواجه شده‌ایم، تنها دو راه برای تامین ماده موثره و اولیه کارخانه‌های تولید داروهای مخدر وجود دارد؛ یا ستاد مبارزه با مواد مخدر باید برای کشت قانونی خشخاش و استفاده از تریاک در صنعت داروسازی مجوز صادر کند، یا امکان واردات این مواد اولیه از منابع بین‌المللی معتبر فراهم شود. در غیر این صورت، با ادامه روند فعلی، زنجیره تأمین این داروها دچار اختلال شده و بیماران نیازمند دچار آسیب جدی خواهند شد. البته طبق ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر، کشت خشخاش برای مصارف پزشکی و دارویی و با درخواست وزارت بهداشت و تحت نظر وزارت جهاد کشاورزی و با نظارت ستاد مبارزه با موادمخدر، مجاز است. بنابراین از نظر قانونی مشکلی در این زمینه نداریم اما در شرایط فعلی، کشت خشخاش هم چاره فوری نیست چون به دست آمدن تریاک، طولانی و زمان‌بر است ولی ما به همین راه هم راضی شده‌ایم و در مکاتبه‌ای که ابتدای امسال با ستاد مبارزه با مواد مخدر داشتیم، اعلام کردیم که بسیار ضروری است که از همین حالا، هر زمینی با هر وسعتی در هر منطقه‌ای در نظر بگیرند و امنیت کشت را تامین کنند و حتی مسوول و مجری کشت را هم مشخص کنند و ما هم بر نوع خشخاش کشت شده، بابت میزان مرفین مورد نیاز تولید دارو، نظارت داشته باشیم. واردات، راه‌حل سریع‌تری است چرا که به محض صدور مجوز، شرکت‌های دارویی و واردکننده، پروفرم خود را ارایه می‌دهند و روند واردات آغاز می‌شود.» 

این منبع آگاه به «اعتماد» می‌گوید که در حال حاضر ۴ کارخانه دارویی، تولیدکنندگان عمده و اصلی و متخصص تولید ماده اولیه و داروهای مخدرند که تریاک خام را بعد از فرآوری و استحصال مشتقات، به خطوط تولید می‌فرستند و مقداری از ماده اولیه تولید شده را به کارخانه‌های متفرقه هم می‌فروشند. 

داروهای مخدر، گروهی از داروهاست که برای تسکین درد و برخی التهابات جسمی تجویز می‌شود. کدئین، هیدروکدون، هیدرومورفون، مپریدین، مرفین، بوپرونورفین، پتیدین، ترامادول، نوسکاپین، متادون، اکسی‌کدون و نالوکسان، برخی از شناخته شده‌ترین داروهای مخدرند که به شکل قرص، ویال تزریقی یا شربت مصرف می‌شوند و برخی از این داروها، برای تسکین بیمار، نقش و تاثیر حیاتی دارند. 

راهکاری که این منبع آگاه در وزارت بهداشت، پیش روی ستاد مبارزه با مواد مخدر قرار داد، نکته‌ای بود که دبیرکل ستاد هم از آن استقبال کرد. ذوالفقاری دیروز گفت که ایران از ۸ دهه قبل و با امضای پروتکل ۱۹۵۳، در گروه ۷ کشور مجاز به کشت خشخاش و مصرف تریاک برای صنعت دارو بوده و در راستای تعهد به این پروتکل جهانی، در دهه ۱۳۵۰ هم، خشخاش برای مصارف دارویی در داخل کشور کشت می‌شده ولی بعد از سال ۱۳۵۷، کشت خشخاش با مصوبه شورای انقلاب ممنوع شده و ایران به صورت داوطلبانه از حق قانونی خود برای کشت خشخاش صرفنظر کرده است. پروتکل مورد اشاره دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، معاهده‌ای شامل ۵ فصل است که ۲۳ ژوئن ۱۹۵۳ میلادی با هدف محدود کردن کشت خشخاش و تولید و تجارت غیرقانونی تریاک به امضای کشورهای عضو ملل متحد رسید و طبق این معاهده، علاوه بر آنکه مصرف تریاک باید تحت نظارت دولت‌ها قرار می‌گرفت تا از قاچاق و تجارت غیرقانونی آن جلوگیری شود، استفاده از تریاک، صرفا برای مصارف پزشکی و علمی مجاز شد. طبق این معاهده، کشورهای بلغارستان، یونان، هند، ایران، ترکیه، اتحاد جماهیر شوروی (سابق) و یوگسلاوی (سابق) می‌توانستند با شرایط خاص و تحت نظارت و طبق مجوزهای بین‌المللی، با مقادیر محدود و معین، کشت خشخاش و تولید تریاک داشته باشند و همچنین در این کشورها، به شرط نظارت دولت‌ها، استفاده از تریاک توقیف شده برای مصارف پزشکی و علمی مجاز بود. 

حالا با گذشت ۷۲ سال از امضای این معاهده، ایران قصد دارد از حق قانونی خود استفاده کند آن هم به یک دلیل مهم؛ کشور افغانستان که از ۴ دهه قبل به این سو، کانون تولید و تجارت مواد مخدر جهان بوده، ظرف ۳سال اخیر و به دنبال تصرف این کشور توسط نسل جدید طالبان، تصمیم به کاهش کشت خشخاش و کاستن از میزان تولید تریاک گرفته است. فروردین ۱۴۰۱ و حدود ۸ ماه بعد از سقوط دولت اشرف غنی و تصرف افغانستان توسط طالبان، هبت‌الله آخوندزاده که سومین رهبر امارت اسلامی طی سه دهه اخیر است، با صدور فرمانی هرگونه تجارت مواد را ممنوع و غیرقانونی اعلام کرد. به دنبال صدور این فرمان، کشت خشخاش در تمام ولایات افغانستان غیر از ولایت بدخشان در شمال شرق کشور و در مجاورت مرز تاجیکستان، کاهش قابل توجهی داشته و به دنبال کاهش کشت، تولید تریاک هم به پایین‌ترین میزان طی سه دهه اخیر رسید. در حالی که همسایگان افغانستان و امریکا و اتحادیه اروپا، این فرمان و کاهش کشت و تولید متعاقب آن را، نیرنگ طالبان برای کسب مقولیت جهانی می‌دانستند، اتفاق دیگری در بازارهای جهانی رقم خورد؛ حدود دو سال بعد از اجرای فرمان هبت‌الله و به دنبال توقف کشت خشخاش، قیمت هر کیلو تریاک در بازارهای افغانستان ۱۰ برابر گران شد و از ۷۵ دلار به ۷۵۰ دلار رسید که این میزان افزایش قیمت، از سوی مقامات سازمان ملل متحد به یک رکوردشکنی در تاریخ تولید تریاک افغانستان تعبیر شد. علاوه بر این، طالبان که مدعی مبارزه با تجارت انواع مواد بود، هیچگاه درباره دلیل تداوم قاچاق شیشه از مبدا افغانستان به همسایگان شرقی و شمالی جواب نداد بلکه در واکنش به اعتراضات نشست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، استمرار تولید شیشه در آزمایشگاه‌های کشورش را غیرواقعی دانست. نمایندگان ایران هم وقتی در نشست‌های منطقه‌ای، ادعای طالبان درباره مبارزه با تجارت تریاک و هرویین را زیر سوال بردند و آمار کشفیات مخدرها و مواد روانگردان در خاک ایران را گواه بی‌اثر بودن فرمان سرکرده طالبان دانستند، طالب‌ها مدعی شدند آنچه به ایران می‌رسد، تولید تازه نیست بلکه موجودی کهنه انبارهای افغانستان است. تا چند ماه قبل، این فرض خام مطرح بود که فرمان سرکرده طالبان برای ممنوعیت تجارت مواد مخدر، حتی می‌توانسته با این هدف باشد که انبارهای همیشه لبریز از تریاک این کشور، از موجودی کهنه خالی شود. این فرض، با گزارشی که ۴ ماه قبل منتشر شد، به واقعیت رسید. گزارشگر ایندیپندنت، در ماه مه ۲۰۲۵ در گفت‌وگو با منابع محلی مطلع شد که در ولایات شمال، غرب و جنوب غرب افغانستان، کشت خشخاش، تولید تریاک و شیشه همچنان برقرار است و کشاورزان این مناطق، با استفاده از نفوذ قبایل یا از طریق پرداخت رشوه و حق‌السکوت، مشغول به درآمدزایی از کشت خشخاش و تجارت تریاک هستند. سند سازمان ملل درباره افزایش وسعت زمین‌های زیرکشت خشخاش افغانستان از ۱۰ هزار هکتار به بیش از ۱۲ هزار هکتار در فاصله سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴، گواه دیگری بود که ادعای طالبان درباره توقف تجارت مواد را زیر سوال برد. 

حالا یک سوال مطرح است. ایران، بازار پررونقی برای مواد افغانستان بوده و هست. ۴ دهه تردد کاروان‌های مواد افغانستان در خاک ایران، امنیت خاطری برای گردانندگان اتاق فکر تجارت مواد در افغانستان ایجاد کرده است. حالا که معلوم شده ترفند طالبان برای توقف موقت تجارت تریاک، نه به واسطه دلسوزی برای جان جوانان جهان بلکه به جهت انبارگردانی ذخایر قدیمی بوده، اگر ایران با توسل به قوانین قدیمی، به جایگاه تولیدکننده تریاک بازگردد و نیاز دارویی خود را هم از واردات مجاز تامین کند، واکنش گروهک تروریستی طالبان در قبال از دست رفتن بخش مهمی از این بازار پررونق چه خواهد بود؟