رویداد۲۴ نوشت: رسم است، هر سال وقتی به این نخستین روزهای پاییزی می‌رسیم، از آن‌جا که این روزهای مهرماهی درواقع موعد برگزاری نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد است و متعاقباً فصلِ سفر روسای جمهور و هیات‌های همراه‌شان به نیویورک، رسانه‌ها در خبری مجمل و مختصر از دیدار رئیس‌جمهور وقت و رهبری می‌نویسند و کلیاتی سربسته در این حد که رئیس‌جمهور پیش از عزیمت به این سفر مهم، از اهم برنامه‌ها و اهداف سفرش به رهبری گزارش می‌دهد و رهبری نیز برای او و همراهانش در این سفر آرزوی توفیق می‌کنند. خبری که ازقضا شامگاه ۳۱ شهریورماه امسال و در آستانه دومین سفر مسعود پزشکیان به نیویورک هم تقریباً به همین سیاقی که اشاره شد، منتشر شد و چند ساعت پس از آن هم، باز خبرگزاری‌ها در یکی از اخبار مهم نخستین روز مهرماه خود، از این نوشتند که رئیس‌جمهور و هیات همراه تهران به مقصد نیویورک ترک کردند.
نطق تاریخی رهبری پیش از فرود هواپیمای پزشکیان در نیویورک
جمهوری اسلامی البته نه با تنش و نزاع دیپلماتیک ناآشناست و نه با تحریم و تهدیدهای هسته‌ای و غیرهسته‌ای گاه و بی‌گاه قدرت‌های جهانی. تنش‌ها و تهدیدهایی که اگرچه عمدتاً فاقد منطق دیپلماتیک بوده‌اند، اما جمهوری اسلامی اغلب سعی کرده با ادبیات و زبانی دیپلماتیک به آنها پاسخ دهد و مانع از آن شود که این بحران‌ها به‌تمامی بر ملت و مملکت سایه بیافکند.
با این همه، اما سفر امسال مسعود پزشکیان به نیویورک به دلایلی که در این چند روز گذشته به دفعات از آنها نوشته‌ایم، سفری است متفاوت و کم‌نظیر؛ سفری که ازقضا همزمان شده با واپسین روزهای ضرب‌الاجل ۳۰ روزه تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه و درنتیجه، دست‌کم به باور طیفی از ناظران و کارشناسان، اگر پزشکیان در جریان این سفر و در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل، نتواند نظر طرفین غربی توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ میلادی و مهم‌تر از آنها، ایالات متحده را که چند سال پیش با یک امضای دونالد ترامپ، از این توافق چندجانبه خارج شد، جلب نکند، ایران و ایرانیان ناچارند که خود را برای بازگشت تمامی آن ۶ قطع‌نامه تحریمی شورای امنیت که حدود یک دهه پیش در پی امضای برجام به حالت تعلیق درآمد، آماده کنند. هرچند همین معدود ناظران و کارشناسانی هم که درواقع با میزانی خوش‌بینی، هنوز امیدوارند که در این چند روزی که تا موعد فعال‌سازی مکانیسم ماشه باقی مانده، ورق مناسبات پیچیده دیپلماتیک برگردد و تروئیکای اروپایی و امریکا دست از تهدید ایران به تحریم بردارند، می‌دانند که آن‌چه انتظارشان را می‌کشند، بیشتر به «معجزه» شبیه است تا واقعیتی در دسترس در عالم سیاست و دیپلماسی! به هر روی، اما به این دلیل و دلایلی، چون این، به نظر می‌رسد که این سفر پزشکیان به نیویورک، نه به سفر سال گذشته او به شبیه باشد و نه حتی به سفرهای اسلافش به مقر سازمان ملل متحد در تمامی سال‌ها و دهه‌های گذشته.
آن‌چه، اما در واپسین ساعات شامگاه سه‌شنبه، در حالی که هنوز خبر فرود هواپیمای رئیس‌جمهور و هیات همراه در خاک ایالات متحده منتشر نشده بود و درنتیجه، آنها کماکان در آسمان به‌سوی نیویورک در پرواز بودند، رویداد دیگری رقم خورد که بیراه نیست اگر بگوییم مطلقاً بی‌سابقه و بدیع بود. رویدادی که درواقع به سخنرانی مهم رهبری خطاب به ملت اختصاص داشت و به دلیل همین اهمیت فراوان نیز، چند شبکه تلویزیونی و رادیویی صداوسیمای جمهوری اسلامی و نیز چند وبسایت رسمی حاکمیتی همچون رسانه‌های رسمی دفتر رهبری، همزمان آن را به‌طور زنده پوشش دادند.
محورهای سه‌گانه نطق رهبری؛ اتحاد ملی، توسعه علمی، اقتدار دیپلماتیک
رهبر انقلاب که بیاناتشان را با شادباش به‌مناسبت فرارسیدن مهرماه آغاز کردند، در مجموع در ۳ بخش به بیان نکاتی کلیدی در ارتباط با موضوع «اتحاد و یکپارچگی ملت» که به تعبیر ایشان «ستون اصلی ناکامی دشمن در جنگ ۱۲ روزه بود»، پرداختند، سپس به‌سراغ موضوع بسیار مهم و حساس این روزها یعنی پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی و تنش‌های دیپلماتیک و نظامی ناشی از آن رفتند و در نهایت نیز از «مذاکره با امریکا» به‌عنوان راهکار پیشنهادی طیفی از ناظران برای حل و فصل این مشکلات و تنش‌های دیپلماتیک و نظامی سخن گفتند. ایشان که در بخش نخست بیاناتشان به‌تاکید از «اتحاد و یکپارچگی ملت» تقدیر کردند، در یکی از مهمترین فرازهای این بخش از سخنانشان گفتند: «تلاش دشمن برای ایجاد اغتشاش و اختلاف داخلی ناکام ماند.» رهبر انقلاب اسلامی همچنین با تاکید بر اینکه «همه اقوام و گروه‌های سیاسی ایران در مقابل تهدیدها متحد هستند»، یادآور شدند که اگرچه «اختلافات سیاسی طبیعی هستند، اما وحدت در برابر زورگوها حفظ می‌شود.»
رهبری همچنین با اشاره به محور دیگر این سخنان تاریخی که مشخصاً به بحث «غنی‌سازی اورانیوم و دستاوردهای علمی» اختصاص داشت، یادآور شدند که «ایران اکنون در میان ۱۰ کشور برتر جهان در فناوری غنی‌سازی است.» به‌گفته حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در حالی که «اورانیوم غنی‌شده کاربردهای متعدد صنعتی، کشاورزی، پزشکی، انرژی و پژوهشی دارد»، شاهدیم که «هدف دشمن، محدود کردن کامل این فناوری و فشار بر ایران است.» رهبری، اما تصریح کردند: «ملت ایران در برابر تهدید و فشار تسلیم نخواهد شد.»، اما شاید مهمترین بخش از بیانات شامگاه سه‌شنبه رهبری، بخش سوم و پایانی یعنی آن بخش از سخنان ایشان بود که مشخصاً به «مذاکره با آمریکا» اختصاص داشت و ایشان نیز بار دیگر نقطه‌نظرهای و مواضع خود را به‌طور صریح و شفاف تبیین کردند. ایشان پس از تاکید بر اینکه «مذاکره با آمریکا در شرایط فعلی بی‌فایده و پرضرر است»، یادآور شدند که «تجربه برجام نشان داد اعتماد به آمریکا باعث عقب‌نشینی و عدم تحقق وعده‌ها شد.» حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همچنین با تاکید بر اینکه «هیچ ملت با شرفی، مذاکره تحت تهدید را نمی‌پذیرد»، تنها راه پیشرفت و حفظ استقلال کشور را «تقویت همه‌جانبه ایران» خواندند و متعاقباً به تبیین راهکارهای تقویت همه‌جانبه کشور پرداختند. رهبری بر این اساس «وحدت ملت»، «توسعه فناوری هسته‌ای» و «تقویت همه‌جانبه کشور» را «ستون‌های اصلی امنیت و پیشرفت» دانستند و در بخش پایانی سخنانشان نیز بار دیگر هشدار دادند که «مذاکره با آمریکا تحت تهدید، خسارت‌آور و بی‌فایده است.»
واکنش‌ها به نطق تاریخی رهبری؛ از شامگاه یکم تا بامداد دوم مهرماه
اما در شرایطی که چنان‌که اشاره شد در سال‌های گذشته، کمتر شاهد نطق رهبری همزمان با عزیمت رئیس‌جمهوری مملکت به نیویورک و نطق او در صحن سازمان ملل متحد بودیم، نه‌تنها محتوای بیانات رهبری با استقبال گسترده نیروهای سیاسی به‌ویژه طیفی قرار گرفت که به «دلواپسان» شهره‌اند و مخالفت با هرگونه مذاکره و تعامل با جامعه جهانی، مهمترین مولفه‌ای است که شخصیت سیاسی و هویتشان را می‌سازد، بلکه نفس ایراد این سخنرانی در چنین بزنگاه زمانی ویژه‌ای نیز مورد توجه برخی ناظران قرار گرفت؛ چنان‌که علی قلهکی، فعال رسانه‌ای اصولگرا در توییتی مختصر به این نکته اشاره کرد و نوشت: «سخنرانی امشب رهبر انقلاب ماندگار خواهد شد.» همزمان وحید یامین‌پور، دیگر فعال رسانه‌ای نزدیک به جبهه پایداری نیز در توییتی بیانات رهبری را «ناگهانی»، «شفاف» و «صریح» توصیف کرد و نوشت: «رو به دوربین و پشت بلندگو میلیون‌ها نفر را شاهد گرفتند و پیام را رساندند. حتی به واسطه‌ها اعتماد نکردند.» او با نقل‌قولی از همین بیانیات رهبری مبنی‌بر اینکه «مذاکره با آمریکا بن‌بست محض است»، تاکید کرد که این بیانیات، در «صحنه‌ای که اندکی پیش از سخنرانی رئیس‌جمهور در سازمان ملل رقم خورد، یک اتمام حجت بود.»
امیرحسین ثابتی، نماینده جوان این روزهای مجلس و مجری انقلابی سال‌های نه‌چندان دور صداوسیمای جمهوری اسلامی نیز از دیگر تندروهای مخالف دولت بود که بلافاصله پس از اتمام سخنان رهبری، وارد حساب کاربری شخصی خود در شبکه اجتماعی فیلترشده توییتر شد و با انتشار یادداشتی به‌نسبت مفصل نوشت: «در اقدامی بی‌سابقه و همزمان با سفر رئیس‌جمهور به نیویورک برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل، رهبر معظم انقلاب در یک گفتگوی تلوزیونی خطاب به مردم اعلام کردند که مذاکره با امریکا جایز نیست؛ چون هیچ فایده‌ای برای کشور ندارد و سراسر ضرر است.» او که در ادامه سعی کرد «برداشت» خود را از این بیانیات نیز رسانه‌ای کند، مدعی شد که «یکی از علل اصرار ایشان برای اعلام عمومی این موضوع خطاب به مردم، اتمام حجت با تیم مذاکره‌کننده است تا مانند توافق قاهره و برخی موارد قبلی، "اقدامات خودسرانه" و بدون مجوز را به اسم هماهنگی با رهبری و نظام فاکتور نکنند و کشور را در معرض کارهای انجام شده قرار ندهند. کمااینکه توافق عراقچی با گروسی در قاهره مصوبه شعام (امضای رهبری) را نداشت.» این نماینده جوان منتسب‌به جبهه پایداری همچنین نوشت: «درواقع "پشت بلندگو" گفتنِ بسیاری از مسائلی که قبلا در جلسات خصوصی گوشزد شده بود، یک علت اصلی دارد؛ حرف و موضع نظام همین است که به‌صورت عمومی گفته شد.» او که دانسته یا نادانسته در جمع‌بندی سخنانش، آشکارا به انگیزه‌های جناحی خود از انتشار این توییت اذعان کرد، در این رابطه نوشت: «عملکرد دیپلمات‌ها را با همین مواضع بسنجید، نه با کدهای پشت پرده، مخدوش و جعلی و هر نوع دیدار احتمالی عراقچی با ویتکاف یا پزشکیان با ترامپ، مصداق اقدام خودسرانه و بدون هماهنگی است.»
همچنین ساعاتی بعد در توییتی دیگر با اشاره به «صحبت‌های قاطعِ امروزِ رهبری»، «حضور دبیرِ شعام در اتاق بازرگانی و اشاره به بازیِ فرانسه با ما در توافق با آژانس» و «قرینه‌هایی محکم در اروپا»، نتیجه‌گیری کرد که «ماشه قطعا فعال می‌شود، مگر معجزه‌ای رُخ دهد.» این فعال رسانه‌ای اصولگرا در عین حال نوشت: «اگرچه به وزارت‌خانه‌ها از ۴۵روز قبل، هشدار فعال‌سازیِ مکانیسم ماشه داده شده و خواستارِ برنامه‌ریزی شدند ولی برای مدیریت تبعاتِ اسنپ‌بک نیازمندِ یک ستادِ قوی با مدیرِ با اختیارات بالا هستیم!» چراکه به باور او، «تبعاتِ اجتماعی-امنیتی مکانیسم ماشه قطعا از تبعاتِ اقتصادی آن بیشتر است!» جالب آن‌که محمد مخبر که در دولت ابراهیم رئیسی در قامت معاون اول رئیس‌جمهوری، عملاً نفر دوم دولت بود و هم‌اکنون نیز از مشاوران رهبری است، در توییتی کوتاه در واکنش به بیانات رهبری نوشت: «قوی‌تر می‌شویم!»
همزمان در حالی که یکی از سه محور اصلی بیانیات رهبری و مشخصاً اولین مورد از این محورهای سه‌گانه، تاکید بر «وحدت و یکپارچگی ملت» بود، مطابق انتظار دلواپسان برجام از یک‌سو و دیگر تندروهای مخالف دولت نیز ازسوی دیگر، به رئیس‌جمهور و جریان حامی دولت تاختند. چنان‌که علی‌اکبر رائفی‌پور، فعال رسانه‌ای جنجالی منتسب‌به جناح راست در توییتی نوشت: «اگر همه مسئولان، خصوصاً آنهایی که اجازه و قدرت تصمیم‌گیری دارند، کاملا تحت نظر رهبر انقلاب سیاست خارجی را پیش می‌برند، چرا باید مقام معظم رهبری درباره مذاکره با امریکا هشدار بدهند؟! مگر ما مردم اساساً می‌توانیم با امریکا مذاکره کنیم؟! ماله‌کش‌ها وفاقی بفرمایند دقیقاً مخاطب فرمایشات ایشان کیست؟!»
با این همه، اما بیراه نیست اگر بگوییم پرکارترین چهره سیاسی که شامگاه سه‌شنبه در این رابطه اظهارنظر کرد، کسی نبود مگر حمید رسایی؛ نماینده اصولگرا و جنجالی مجلس که در ساعات پایانی شامگاه سه‌شنبه، چندین و چند توییت مختلف منتشر کرد و تا توانست به دولت و دستگاه دیپلماسی دولت تاخت. او که در توییت نخست خود، چند جمله موردنظر خود از بیانات رهبری را که مشخصاً درباره خطرات احتمالی مذاکره هشدار می‌داد، بازنشر کرد، سپس سوالی را خطاب به «افکار عمومی» طرح کرد و نوشت: «آیا متن سخنان فردا شب آقای پزشکیان در سازمان ملل، طبق معمول توسط ظریف و با مبانی فکری روحانی نوشته شده بود که این واکنش را ازسوی رهبری انقلاب به‌دنبال داشت؟ انتظار این است که نطق فردا شب آقای پزشکیان در چارچوب موضع امشب امام خامنه‌ای باشد تا اقبال مردم را به دنبال داشته باشد.» جالب آن‌که زمان انتشار این سخنان از چشم رسایی نیز دور نماند و او در توییت دیگر خود در این رابطه مدعی شد: «اینکه رهبر انقلاب قبل از سخنرانی رئیس‌جمهور در سازمان ملل با مردم سخن بگویند و به‌رغم تجربه‌های مکرر که آخرین‌بار در برجام بود، اعلام کنند که مذاکره با آمریکا نه‌تنها منفعت ندارد؛ که ضرر هم دارد و دلایل بدیهی آن را بشمارند، یعنی عده‌ای در تلاش هستند تا مسیر سخنان آقای پزشکیان و اتفاقات سازمان ملل را منحرف کنند!»
این نماینده مخالف راهبرد مذاکره همچنین در توییتی دیگر نوشت: برخلاف تصویر ضعف، ذلّت، ناتوانی که عده‌ای تلاش می‌کنند تا از ایران امروز نشان دهند، امام خامنه‌ای امشب، تصویری مقتدر، عزّتمند و قوی از ایران نشان داد.»
همزمان سیدمحمد حسینی که در دولت احمدی‌نژاد به‌عنوان وزیر ارشاد فعالیت می‌کرد و با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی نیز چند صباحی در قامت معاون پارلمانی او در دولت عضویت داشت، ابتدا به نطق شامگاه گذشته ترامپ تاخت و سپس از قول رهبری توییت کرد: «[ترامپ]تعطیلی غنی‌سازی را گفته و معاونش گفته ایران موشک هم نباید داشته باشد؛ یعنی ایران آن‌قدر دستش بسته باشد که وقتی به او تعرض شد، نتواند پاسخ بدهد.» او سپس اضافه کرد: «به قول ما مشهدی‌ها این حرف از دهان گوینده‌اش بزرگ‌تر است.» همچنین علی نادری که زمانی به‌عنوان سردبیر سایت رجانیوز و ارگان جبهه پایداری با این تشکیلات همکاری می‌کرد و همچون حسینی وقتی ابراهیم رئیسی به ریاست‌جمهوری رسید، در پیشرفتی نجومی، ناگهان به سردبیری ایرنا رسید، در توییت خود با اشاره به بیانات رهبری نوشت: «در شب عاشورا، شبی که اصحاب سید الشهدا با او عهد بستند تا پای کارش بمانند، با زبان زهیر با تو عهد می‌بندیم که اگر هزار بار بمیریم و زنده شویم، محال است که تنهایت بگذاریم. سایه‌ات مستدام‌ای سید وای رهبر خدایی!».
اما بیراه نیست اگر بگوییم جدی‌تر واکنش، یادداشت به‌نسبت مفصل حسین شریعتمداری بود که خبرگزاری فارس روی خروجی خود فرستاد. یادداشتی با تیتر «تکبیرهای جامانده» که در بخشی از آن، به همین مسئله مهم یعنی «زمان ایراد بیانات رهبری» اشاره و تاکید شده که این مسئله نیز «مانند همیشه، حکیمانه و هوشمندانه انتخاب شده بود.» مدیرمسئول روزنامه کیهان همچنین نوشت: «رهنمودهای حضرت ایشان می‌تواند و باید برای سخنرانی رئیس‌جمهور کشورمان در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد، راهگشا و نقشه راه باشد. پُر صلابت و برخاسته از عزت و حکمت و مصلحت.»
شریعتمداری در بند دیگر یادداشت خود نوشت: «اگر بیانات حضرت آقا به روال معمول در حضور و اجتماع مردم مطرح شده بود، به یقین مدت زمانی چند برابر پخش تلویزیونی را به خود اختصاص می‌داد. می‌پرسید چرا؟ برای این که جمله به جمله آن با تکبیرهای پی‌درپی حاضران روبه‌رو می‌شد و کسی هم مانع و جلودارشان نبود... بیانات دیشب حضرت ایشان، ده‌ها و شاید صدها تکبیر جامانده داشت! کوبنده رجزخوانی و لاف‌های گزاف دشمنان بیرونی و توهمات ناشی از غفلت و یا وابستگی دنباله‌های داخلی.»
یک پرسش مهم در آستانه نطق رئیس‌جمهور
سخنان شامگاه سه‌شنبه رهبری بی‌تردید راهگشا و روشنگر بود. اما به هر حال رئیس‌جمهور نیز راهی نیویورک شده و درنتیجه باید با رعایت عرف دیپلماتیک، در موعد مقرر که ظاهراً حوالی غروب امروز {چهارشنبه ۲ مهرماه} به‌وقت تهران خواهد بود، پشت تریبون حاضر شود و در جمع سران کشورهای جهان سخنرانی کند. پزشکیان همچنین قرار است در حاشیه برگزاری نشست مجمع عمومی سازمان ملل، از این فرصت کم‌نظیر برای رایزنی‌ها با سران برخی از دیگر کشورهای جهان نیز استفاده کند و تا آن‌جا که در توان دارد، ارتباطات دیپلماتیک ایران را در سطح جهانی توسعه دهد. مهمترین دستورکار رئیس‌جمهور، وزیر امور خارجه و دیگر اعضای هیات ایران در این سفر مهم، کماکان رایزنی و مذاکره برای یافتن راهکاری دیپلماتیک به‌منظور جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه و ممانعت از بازگشت ۶ قطع‌نامه تحریمی شورای امنیت است و اساساً اگر قرار بود بی‌توجه به این ظرایف دیپلماتیک، پشت تریبون برود و با شور و حرارت، بی‌توجه به پیامدهای مواضعش، صرفاً نطقی غرا ایراد کند و به این و آن بتازد و به کشور بازگردد، اصلاً چرا این همه راه را تا آن سوی این کره خاکی رفته است؟! او می‌توانست از دفتر کارش هم به همین شیوه فریاد بکشد و بجای سخنانی معقول و منطقی، شعار بدهد و نفس‌کش بطلبد! راهبردی که ازقضا شخص رهبری، یکی از مهمترین حامیانش در این سرزمین است و ایشان هستند که همواره مقابل تندروی‌ها و به خطر انداختن منافع ملی و مصالح مملکتی ایستاده و هشدار داده‌اند.
مسیر هموار توافق پس از نطق هوشمندانه رهبری
با این اوصاف، به نظر می‌رسد هدف رهبری از طرح این بیانات، به فاصله کمتر از ۲۴ ساعت پیش از نطق رئیس‌جمهور در صحن سازمان ملل متحد، نه‌تنها این نیست که از تلاش پزشکیان و دیپلمات‌های جلوگیری کنند و مانع شوند که رئیس‌جمهور و وزیر خارجه و دیگر اعضای دولت در نیویورک، از هرگونه تلاشی برای دستیابی به توافقی که ضامن منافع ملی ایران و ایرانیان باشد، دست بشویند؛ بلکه بالعکس احتمالاً ایشان به این دلیل این‌چنین صریح و شفاف نطق کرده‌اند که به طرفین مقابل هشدار بدهند که نباید فرصت مذاکره سازنده با رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه ایران را از دست بدهند. از این منظر، به نظر می‌رسد علت انتخاب این زمان خاص برای بیان این سخنان نیز مشخصاً این بوده که مانع از اتلاف وقت ازسوی سران کشورهای اروپایی و امریکا شوند. چه آن‌که چند روزی بیشتر تا پایان مهلت ۳۰ روزه فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تمامی آن ۶ قطع‌نامه تحریمی شورای امنیت باقی نمانده و اگر قرار بر توافق باشد، در عین حال لازم است که این توافق در اسرع وقت و ظرف همین چندروزی که رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه در نیویورک به سر می‌برند، به انجام برسد.
نظر شما