روزنامه هممیهن نوشت: مدتهاست که به جز تحمل بازی کسلکننده دو تیم استقلال و پرسپولیس، باید به انجام دربی در شهرهای دیگر عادت کنیم؛ چراکه هنوز استادیوم خانگی آنها یعنی ورزشگاه آزادی تهران بازسازی نشده است؛ اتفاقی که برای بسیاری از ابرپروژهای کشور نیز رخ داده و فقط به دلیل آنکه مانند فوتبال زیاد دیده نمیشوند به آنها به درستی پرداخته نمیشود؛ از تکمیل مصلی پایتخت گرفته تا تکمیل فاز دوم فرودگاه امام خمینی یا نیمهکاره ماندن کریدور شمال به جنوب.
دردناک آنجاست که بدانیم ساخت برج ایفل که نماد فرانسه است دو سال طول کشید و مسجد سلطان احمد در ترکیه با آن عظمت بینظیر، تنها هفت سال طول کشیده و حتی ورزشگاه آزادی در ۱۷ ماه ساخته شده است.
براساس آنچه متین رمضانخواه، معاون مطالعات دفتر هیئت دولت گفته، ۶۷ هزار پروژه نیمهتمام در کشور وجود دارد که بسیاری از آنها دیگر ضرورت اجرایی ندارند و این وضعیت به کاهش اعتماد عمومی و شکاف بین دولت و ملت منجر شده است.
دولت چهاردهم اما علاوه بر چالش نبود بودجه، با این پروژهها نیز دست به گریبان است. آنطور که محمدجعفر قائمپناه معاون اجرایی رئیسجمهور گفته دولت و سازمان برنامه و بودجه به دنبال تمام کردن هر چه سریعتر پروژههای نیمهتمام هستند و آنها را اولویتبندی کردهاند. البته به گفته معاون رئیسجمهور به دلیل اینکه پزشکیان موافق توسعه تهران نیست، دو بخش توسعهای و سرمایهگذاری را در مصوبات استان تهران نیاوردهاند و شاید همین میتواند این نتیجه را بدهد که تکمیل پروژههایی مانند مصلی تهران و یا بازسازی ورزشگاه آزادی همچنان ادامهدار باشد. شهریور سال گذشته معاون سازمان مدیریت و برنامهریزی استان تهران عنوان کرد استان تهران ۱۴۵۰ پروژه نیمهتمام دارد.
شهریور امسال، سازمان برنامه و بودجه اعلام کرد که براساس قانون برنامه هفتم پیشرفت و همچنین شفافسازی، مشخصات کامل پروژههای نیمهتمام که به دلیل کمبود اعتبار یا تغییر اولویتها به بهرهبرداری نرسیدهاند، در سایت این سازمان بارگذاری شده است تا سرمایهگذاران و خیرین بتوانند در تکمیل آنها مشارکت کنند.
بر اساس اعلام سازمان برنامه و بودجه، مجموع طرحهای عمرانی نیمهتمام ملی در کشور ۱۸۸۰ طرح است که برای اتمام آنها حدود ۴۰۰۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است. تعداد طرحهای نیمهتمام استانی هم بیش از ۵۵۰۰ طرح برآورد شده که اتمام آنها به حدود ۴۰۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد که باید به این نکته توجه داشت که با توجه به تورم، بودجه مورد نیاز برای تکمیل پروژهها هر روز بیشتر نیز خواهد شد.
دولت که در تامین بودجه کشور دچار مشکل است برای اینکه مشارکت بخش خصوصی را در این راه هموار کند در مهرماه امسال آییننامه جدید «تأمین مالی تولید و زیرساختها» را برای حضور بخش خصوصی در پروژههای عمرانی و زیرساختی کشور تصویب کرد که چارچوبی تازه برای اجرای پروژهها از طریق مشارکت عمومی - خصوصی فراهم کرده، اما باید دید شراکت و انجام پروژههای دولتی با نرخ دلار بالای ۱۰۰ هزار تومان برای بخش خصوصی بهصرفه است یا خیر.
خود دولت نیز به این مشکل واقف است و برای همین حدود یک ماه پیش حمید پورمحمدی، رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در مجلس گفت: «کشوری که منابع مالی کمی دارد و پول محدودی دارد باید ببیند چگونه منابع را هزینه میکند، سال گذشته کل بودجه عمرانی کشور ۴۰۰ همت بود و ۴۳۰ همت تخصیص داده شد که این میزان تخصیص بینظیر بود اما باید توجه شود اگر بخواهیم به طرحهای عمرانی و صرفاً حمل و نقل جاری کشور با منابعی که در نظر گرفته شده است به پایان برسانیم ۱۰۱ سال زمان میبرد، همچنین اگر بخواهیم بدون در نظر گرفتن طرحهایی که اضافه میشود طرحهای حوزه آب و فاضلاب را با منابع موجود به اتمام برسانیم ۳۵ سال طول میکشد و هر روز نیز طرحهای جدید اضافه میشود.»
تصمیم دیگری که دولت در آستانه تنظیم لایحه بودجه سال ۱۴۰۵ گرفته این است که رئیسجمهور به همه وزارتخانهها ابلاغ کرده حق آغاز هرگونه طرح عمرانی جدید به جز در حوزههای حیاتی آب و انرژی ندارند باید تمرکز کامل خود را بر تعیینتکلیف پروژههای نیمهتمام بگذارند.
هرچند پنجشنبه گذشته، رئیسجمهور به موضوع پروژههای نیمهتمام و وعدههای عملی نشده اشاره کرد و گفت: «ما در کشور نزدیک به ۷ میلیون میلیارد تومان پروژه کلنگزده داریم که نیمهتمام ماندهاند. اگر توان اجرای پروژهای را نداریم، نباید کلنگ بزنیم. هر جا توان داریم، صادقانه میگوییم و انجام میدهیم، هر جا نداریم، نمیگوییم؛ ما وعدهای نمیدهیم که ۱۵ یا ۲۰ سال روی زمین بماند.»
با این حال سه روز پیش فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی گفت که دولت چهاردهم، دولتِ اتمام پروژههای نیمهتمام است، پس باید منتظر ماند و دید چقدر این وعده بزرگ محقق خواهد شد. در ادامه برخی از پروژههای بزرگی که همچنان ناتمام ماندهاند را مرور میکنیم:
آزادراه تهران- شمال
یکی از ابرپروژههای ملی است که با مشارکت ۵۰-۵۰ دولت و بنیاد مستضعفان انجام میگیرد.در سال ۱۳۹۴، چینیها که برای ساخت این ابرپروژه قرارداد داشتند، خود را از این پروژه خارج کرده و رفتند. بخشهای باقیمانده این آزادراه شامل قطعه سه و باند شرقی(برگشت) قطعه دو است که به گفته مجریان طرح در صورت بودن بودجه، بین دو تا سه سال تکمیل خواهد شد. البته محمد مخبر، معاون اول دولت پیشین گفته بود که بنیاد مستضعفان بیش از ۶۰ درصد هزینهها را متقبل شده است. هوشنگ بازوند، مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور از آمادگی برای اجرای ۸ کیلومتر ابتدایی آزادراه تهران-شمال خبر داد و گفت: «اجرای این هشت کیلومتر حدود ۱۵ تا ۱۶ هزار میلیارد تومان هزینه خواهد داشت و مدت اجرای آن سه سال پیشبینی شده است.»
ورزشگاه آزادی
ورزشگاهی که در چند دهه اخیر مهمترین اتفاقات فوتبالی کشور را در خود دیده، حالا چند سالی است که در دست نوسازی است. در مرداد سال ۱۴۰۲رئیس وقت شرکت توسعه و نگهداری اماکن ورزشی عنوان کرد کار بازسازی ورزشگاه آزادی با ۱۰۰ میلیارد تومان آغاز شد اما پس از پایان این اعتبار کار متوقف شد. از تیرماه سال ۱۴۰۳،قرارگاه سازندگی خاتمالانبیا(ص) عملیات نوسازی را آغاز کرد. در سال ۱۴۰۲ برای بازسازی ورزشگاه آزادی ۱۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار تخصیص داده شده بود که به گفته رئیس وقت شرکت توسعه و نگهداری اماکن ورزشی اوایل تیرماه سال ۱۴۰۳ قسمتی از این اعتبار دریافت شد.
به گفته او قرارداد بازسازی ورزشگاه آزادی طبق اعلام صورت گرفته از تیرماه سال ۱۴۰۳ به مدت ۱۸ ماه تا پایان سال ۱۴۰۴ است. با این حال مدیرعامل فعلی شرکت توسعه و نگهداری اماکن ورزشی گفته که کار بازسازی ورزشگاه آزادی تا پایان سال ۱۴۰۵ ادامه خواهد داشت. چند روز پیش نیز محمدصادق معتمدیان، استاندار تهران گفت: «برای ورزشگاه آزادی مصوبه و بودجه داشتیم و باید زودتر آماده شود، ۶۰۰ میلیارد تومان اعتبار گذاشتیم ضمن اینکه ورزشگاه باید مقاومسازی شود.»
مصلی تهران
شروع ساخت مصلی تهران به عنوان یکی از بزرگترین پروژههای عمرانی ایران در دهه ۶۰ بود اما هنوز تکمیل نشده است. مهدی بابایی، عضو شورای شهر چندی پیش در گفتوگو با تابناک عنوان کرد: «اعضای شورای شهر پیگیر این پروژه هستند و از شهرداری دلگیریهایی دارند. این پروژه مستقل و دارای یک پیمانکار مستقل است و شورای شهر و شهرداری توان مانور زیادی بر آن ندارند، اما اعضای شورای شهر آمادگی خود را برای همکاریهای لازم برای تسریع در پایان این پروژه اعلام میکنند.» آبان امسال نیز علی نوذرپور، معاون وزیر راه و شهرسازی گفت: «تکمیل این پروژه نیازمند حدود ۱۹ هزار میلیارد تومان منابع مالی است.
از زمان واگذاری ساخت مصلی به وزارت راه و شهرسازی در سال ۱۳۸۵ تاکنون، حدود ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان برای اجرای آن هزینه شده است» او گفت: «در حال حاضر دو پیمانکار عمده، یعنی قرارگاه سازندگی خاتمالانبیا (ص) و بنیاد مستضعفان، در تکمیل این پروژه مشارکت دارند.» براساس اطلاعات موجود در تالار مولدسازی داراییهای دولت، پروژه مصلی تهران ۸۳ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.
فروردین ۱۳۹۴که محمدباقر قالیباف هنوز شهردار تهران بود، گفته بود: «براساس کاری که در برنامه سال ۹۴ پیشبینی شده است در شهرداری تهران درگیر مصلی تهران نیز خواهیم شد. بنا داریم کار مصلی را در حوزه کارهای عمرانی دست بگیریم و آنجا را هم به اتمام برسانیم.»
فرودگاه امام خمینی
بزرگترین فرودگاه کشور که در دهه ۸۰ و در دولت سیدمحمد خاتمی با جنجال افتتاح شده بود همچنان در همان فاز یک باقی مانده است. مدیرعامل فرودگاه امام خمینی چندی پیش اعلام کرد تکمیل باندهای پرواز فاز ۲ این فرودگاه به ۳۰۰ میلیون دلار اعتبار نیاز دارد که از محل استجازه مقام معظم رهبری تامین خواهد شد و این باندها حداکثر تا پایان نیمه نخست سال ۱۴۰۵ به بهرهبرداری خواهند رسید.
سعید چلندری گفت: «مشکلاتی در خصوص تخصیص منابع ایجاد شده بود که با تدبیر وزیر راه و شهرسازی و معاونت برنامهریزی وزارت راه برطرف شد. تفاهمنامهای منعقد شده و منابع در حال تخصیص است. با دریافت آن با سرعت بیشتری فاز ۲ را پیش خواهیم برد.» در این میان طراحی مجدد و بازآفرینی ترمینال یک این فرودگاه هم در دستور کار قرار گرفته است و باید دید دولت و وزارت راه چقدر در تامین بودجه آن خوشقولی خواهند کرد.
مترو تهران
نزدیک به سه دهه از افتتاح متروی تهران گذشته اما هنوز برخی از ایستگاههای خطوط آن افتتاح نشده و برخی دیگر نیز با مشکلات خاص مواجه هستند. دیماه سال گذشته بود که معاون پدافند غیرعامل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از تلاش برای رفع چالشهای حقوقی و ملکی ایستگاههای متروی تجریش، فرهنگسرا، شهید حقانی و استاد معین با حضور نمایندگانی از معاونت فنی و پشتیبانی قرارگاه ثارالله (ع)، دادسرای عمومی و انقلاب، مرکز حقوقی شهرداری تهران و شرکت راهآهن شهری تهران و حومه، خبر داده بود.
کریدور شمال - جنوب
راهگذر بینالمللی شمال - جنوب یا همان کریدور شمال-جنوب از موقعیتهای استراتژیکی است که دسترسی ایران را به سواحل خلیج فارس، دریای عمان و همچنین سواحل دریای خزر ممکن میکند. این پروژه نزدیک به ۲۴ سال قدمت دارد اما هنوز کامل نشده است. مثلاً پروژه ریلی چابهار–زاهدان در سال ۱۳۹۲ آغاز شد و قرار بود ۴ ساله تکمیل شود که نشد و گفته شده تا پایان امسال به بهرهبرداری میرسد.
سال گذشته نیز فرزانه صادق وزیر وزیر راه و شهرسازی از تکمیل کریدور شمال_ جنوب خبرداد و گفت: «تکمیل این کریدور هم از طرف رئیسجمهور ایران و همچنین رئیسجمهور روسیه تاکید شده است و در تلاش هستیم که به بهترین نحو این کریدور را تکمیل کنیم چراکه بر میزان ترانزیت بسیار تاثیرگذار است.»
قطار سریعالسیر تهران-قم- اصفهان
پروژه قطار سریعالسیر تهران- قم – اصفهان نیز با اینکه ۷۵ درصد در زیرساخت پیشرفت داشته اما به دلیل نبود تامین اعتبار، معطل مانده است.
آبان امسال، علیرضا صلواتی، مجری این پروژه گفت: «پروژه از سال ۱۳۸۹ آغاز شد و طی این سالها فراز و نشیبهای متعددی را پشت سر گذاشت. در برخی مقاطع زمانی، مجریان پروژه روند اجرایی را با سرعت بیشتری پیش بردند و در برخی دیگر، تغییر قراردادها و ناهماهنگیهای نهادی باعث کندی و توقف آن شد.»
سدهای گیلان
اردیبهشت امسال هادی حقشناس، استاندار گیلان اعلام کرد برخی از این سدهای لاستیکی این استان نیمهتمام هستند و باید هر چه سریعتر تعیین تکلیف شوند. او گفته بود: «سد پلرود با پیشرفت فنی ۸۶ درصدی رو به اتمام است، اما سد شفارود عملاً متوقف شده و تنها راه تأمین مالی آن فروش ماشینآلات پروژه عنوان شده است. نیروگاه لوشان که قدمتی ۵۵ ساله دارد، باید ارتقا یابد تا بتواند پاسخگوی نیازهای جدید باشد.» براساس سخنان استاندار گیلان، حدود ۶ هزار کیلومتر از شبکه توزیع برق استان نیز تکمیل نشده است.
مترو اهواز
قرارداد این پروژه در دهه ۸۰ بسته شد اما فعلاً مسئولان قول افتتاح در یک سال و نیم دیگر را میدهند. در بهمن سال ۱۴۰۲، فرمانده قرارگاه خاتمالانبیا(ص) سپاه عنوان کرد: «از ما درخواست داشتهاند و ما نیز قصد داریم کار را انجام دهیم و حتی نظرمان این بود که چه بهتر کار را از صفر آغاز میکردیم تا اینکه یک پروژه زخمی را بخواهیم ادامه دهیم؛ بر اساس قانون مقرر شد پیمانکار خارج شود و ما ورود کنیم.» با این حال شهردار اهواز حدود یک ماه پیش از تأمین ۱۱ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال نقدینگی برای طرح مترو این شهر خبر داد و گفت: «با اقدامات انجامشده، چهار ایستگاه در فاز نخست طی ۱۸ ماه آینده به بهرهبرداری خواهد رسید.»
کاهش سهم بودجه عمرانی
بودجه سالیانه کشور باید ضمن اولویتبندی وظایف دولت بر اساس اهمیت و ضرورت، سهم هر وظیفه از منابع بودجه را مشخص کند. از مهمترین کارکردهای بودجه کشور هدایت منابع عمومی برای حرکت دولت در مسیر پیشرفت است. در این سند منابع مالی بخشهای مختلف کشور مثل آموزش، سلامت، فرهنگ و دفاع متناسب با مأموریتهای در نظر گرفته شده برای هر حوزه مشخص میشود.
یکی از اصلیترین کانالهای سرمایهگذاری دولت در ایجاد ظرفیتهای جدید تولیدی و خدماتی در کشور، طرحهای تملک داراییهای سرمایهای است. در بین انبوه مشکلاتی که طرحهای عمرانی با آن روبهروست، مسئله کمبود اعتبار و همچنین عدم تخصیص اعتبارات مصوب، از مشکلات اساسی است. در بودجه ۱۴۰۴ سرجمع اعتبارات تملک داراییهای سرمایهای در مصارف عمومی دولت، برابر ۶۰۰ هزار میلیارد تومان است؛ که شامل ۳۸۸.۷ هزار میلیارد تومان اعتبار طرحهای دستگاههای اجرایی ملی، ۹۴.۳ هزار میلیارد تومان اعتبار دستگاههای اجرایی محلی دراستانهاست.
بخش قابل توجهی از سرمایهگذاریهای زیرساختی در کشور و طرحهای عمرانی بزرگ از طریق شرکتهای دولتی انجام میشود. بهطور مشخص بالغ بر ۱۲۰۰ هزار میلیارد تومان هزینه سرمایهای برای شرکتهای دولتی پیشبینی شده است که بخشی از آن یعنی ۱۵۶ هزار میلیارد تومان، از طریق بودجه عمومی دولت، و مابقی آن از طریق منابع داخلی خود این شرکتها تأمین میشود. بنابراین علاوه بر رقم ۶۰۰ هزار میلیارد تومانی که در مصارف عمومی دولت برای طرحهای تملک داراییهای سرمایهای در نظر گرفته شده است، پیشبینی شده حدود ۱۲۰۰ هزار میلیارد تومان دیگر هم توسط شرکتهای دولتی سرمایهگذاری شود.
در بودجه ۱۴۰۴ میزان اعتبارات تملک داراییهای سرمایهای از محل منابع عمومی نسبت به قانون بودجه ۱۴۰۳ حدود ۵۰ درصد رشد داشته است. همچنین سهم این اعتبارات از کل منابع و مصارف عمومی دولت در بودجه سال ۱۴۰۴ حدود ۱۲ درصد است که نسبت به قوانین بودجه سالهای قبل به طور قابل توجهی کمتر است.
از مجموع ۱۷۱۳ طرح موجود و براساس برآوردهای سازمان برنامه و بودجه کشور، قرار است ۷ طرح در سال ۱۴۰۴ به اتمام رسیده و عمده طرحها تا پایان سال ۱۴۰۷ تکمیل شوند. با این وجود و با در نظر گرفتن روند تخصیص اعتبارات عمرانی در سالهای اخیر و محاسبات سرانگشتی ذکر شده تناسب چندانی نداشته و واقعبینانه نیست.
یکی از شاخصهایی که دلیلی بر غیرواقعی بودن برآوردهای سال اتمام طرحهاست، روند اتمام طرحها در سالهای گذشته، با تأکید بر طرحهایی است که قرار بوده در همان سال به اتمام برسند. هر سال درصدی از طرحهایی که در بودجه هر سال قرار بوده در همان سال به پایان برسند، قطعاً پایان نیافتهاند و در بودجه سال بعد برای آنها اعتبار پیشبینی شده است.
در سال ۱۴۰۳ حدود ۸۹ درصد طرحها برخلاف برنامهریزی اولیه به اتمام نرسید و این موضوع، واقعبینانه بودن برآوردهای موجود را زیر سوال میبرد.
حجم زیاد پروژههای نیمهتمام و محقق نشدن اهداف راهبردی مصوب در اسناد بالادستی مثل اهداف برنامههای توسعه ۵ ساله، این واقعیت را نشان میدهد که اساساً نظام فنی و اجرایی کشور هیچ فرآیند یا چارچوبی برای تبیین چگونگی تحقق اهداف راهبردی ندارد و صرفاً با تعریف تعدادی اهداف راهبردی در سطوح بالاتر نظام سیاسی کشور و اسناد مصوب آنها، فرآیند تحقق اهداف بدون هیچگونه حلقه واسط و میانی پیش نمیرود.
اگر بخواهیم مثال واضح بزنیم میتوانیم به دالانهای راهبردی ترانزیت ریلی و دریایی، توسعه منطقه مکران و اروند، توسعه خوشههای تولیدی و کسبوکار، توسعه زنجیره اکتشاف و استخراج نفت و گاز و پتروپالایشگاهها و صنایع پاییندستی پتروشیمی اشاره کنیم که حتی با ابزارهای نظارتی موجود تحقق آنها ممکن نیست چون ارتباط بین قانون بالادستی و قانون سنواتی به طور مشخص و شفاف برقرار نیست.
در واقع خلأ یک چارچوب نظری متشکل و منسجم که بتواند اهداف راهبردی در مسیر پیشرفت و توسعه کشور را محقق کند وجود دارد. در اسناد بالادستی نظام فنی و اجرایی کشور اساساً مفهوم سبد برنامهای وجود ندارد و تعریفی متناظر با آن ارائه نشده است.