مهرداد ناظری، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد، در گفت‌وگو با خبرنگار اعتماد آنلاین درباره قتل، سرقت‌های مسلحانه و رفتار های خشونت آمیز در سطح جامعه، گفت: سرقت‌های مسلحانه به عنوان یک پدیده اجتماعی، موضوعی بسیار پیچیده است که از ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و حتی فلسفی قابل تحلیل و بررسی می‌باشد. اگر بخواهیم این مسئله را از منظر جامعه‌شناسی نگاه کنیم، می‌توانیم آن را از هفت زاویه مختلف تحلیل کنیم که در شکل‌گیری و گسترش این نوع سرقت‌ها و رفتارهای خشونت‌آمیز، مؤثر هستند.
وی افزود: اولین زاویه‌ای که در این باره می‌توان مطرح کرد، اختلالات ناشی از فشار اجتماعی است. زمانی که اختلالات جمعی در جامعه گسترش می‌یابد، به‌طور ناخودآگاه افراد را درگیر خود می‌کند. این اختلالات مانند بیماری‌هایی هستند که وقتی فراگیر می‌شوند، همه افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهند. مثلاً کرونا، که به‌عنوان یک بحران جهانی، تمام جوامع را درگیر کرد. اکنون در جامعه ما نیز شاهد نوعی بحران و آشفتگی هستیم که شاید در ابتدا می‌شد آن را به عنوان بیماری‌های فردی مانند افسردگی یا اسکیزوفرنی تعریف کرد، اما اکنون به وضوح می‌توان گفت که این بیماری‌ها جنبه جمعی به خود گرفته‌اند. به این معنا که مشکلات اجتماعی اکنون تبدیل به بحران‌های جمعی شده‌اند، مانند افسردگی جمعی یا اسکیزوفرنی جمعی که تاثیرات آن در افراد جامعه به‌طور گسترده‌ای مشاهده می‌شود. این اختلالات جمعی، افراد را مستعد می‌کند که وارد گروه‌ها یا خرده‌فرهنگ‌هایی شوند که رفتارهای کج‌روانه و خشونت‌آمیز دارند. در این میان، سرقت‌های مسلحانه به‌عنوان یکی از افراطی‌ترین نوع این کنش‌های کج‌روانه، خود را به‌عنوان یک پیامد آشکار از این اختلالات جمعی نشان می‌دهند.
ناظری در ادامه تاکید کرد: زاویه دوم به گسترش خرده‌فرهنگ‌های متعارض مربوط می‌شود. در جامعه ما، به دلیل ضعف در نظام آموزشی و ناکامی در هنجارآفرینی و الگوسازی در این نظام، از سوی دیگر ناکامی خانواده‌ها در تربیت روانی کودکان و نوجوانان، خرده‌فرهنگ‌هایی شکل گرفته‌اند که اغلب جذابیت‌های فراوانی برای برخی افراد دارند. این خرده‌فرهنگ‌ها به تدریج رفتارهایی چون پرخاشگری، خشونت و کج‌روی را در افراد درونی می‌کنند. به‌عبارت دیگر، جذب افراد به این خرده‌فرهنگ‌ها، یکی از عوامل اصلی در شکل‌گیری رفتارهای خشونت‌آمیز و مسلحانه در جامعه است. این خرده‌فرهنگ‌ها، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، رفتارهای ناهنجار و کج‌روانه را در افراد نهادینه می‌کنند و این امر موجب می‌شود که سرقت‌های مسلحانه یا سایر کنش‌های خشونت‌آمیز گسترش یابد.
افزود: نکته سوم که در این بررسی اهمیت دارد، بخش آنامیک شدن جامعه است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که افراد احساس می‌کنند در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، هیچ هنجار و معیاری برای هدایت صحیح وجود ندارد و در نتیجه، هویت فردی و اجتماعی‌شان تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. در چنین وضعیتی، رفتارهای غیرقانونی و خشونت‌آمیز به‌راحتی در میان افراد رواج پیدا می‌کند و سرقت‌های مسلحانه به‌عنوان یکی از مظاهر این بحران اجتماعی، گسترش می‌یابد.
ناظری خاطرنشان کرد: این موارد تنها بخشی از عواملی است که باعث شکل‌گیری و گسترش سرقت‌های مسلحانه و رفتارهای خشونت‌آمیز در جامعه می‌شود. تحلیل‌های جامعه‌شناختی نشان می‌دهد که در کنار عوامل فردی، عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به شدت در وقوع این‌گونه رفتارها نقش دارند و بنابراین نیازمند بررسی‌های عمیق‌تر و برنامه‌ریزی‌های دقیق برای کاهش و کنترل این معضل اجتماعی هستیم.
به گفته ناظری، مفهوم آنومیک شدن که امیل دورکیم بیشتر در بحث خودکشی‌ها مطرح می‌کند، به این معناست که جوامع به‌ویژه جوامعی مانند ایران که در حال گذار از یک وضعیت سنتی به جامعه‌ای مدرن هستند، در این فرآیند، الگوهای سنتی به مرور تضعیف می‌شوند و باید الگوهای مدرن مبتنی بر تخصص، تقسیم کار و قانون شکل بگیرد. اما در این جوامع هنوز این وضعیت به طور کامل شکل نگرفته است و همین موضوع باعث می‌شود که جامعه دچار وضعیت نابهنجاری شود. چرا که در فقدان الگوهای مناسب برای تثبیت رفتارها، وضعیت آنومیک ایجاد می‌شود. در نتیجه، تفاوت میان یک عمل اخلاقی و غیر اخلاقی به تدریج از بین می‌رود و این امر موجب شکل‌گیری رفتارهای کج‌روانه در جامعه می‌شود.
به گفته ناظری، یکی از دلایل اصلی که می‌توان به آن اشاره کرد و باعث بروز رفتارهای خشونت‌آمیز از نوع مسلحانه می‌شود، این است که در بسیاری از سرقت‌های مسلحانه، شکل‌گیری گروه‌ها و باندها نقش اساسی دارد. این گونه سرقت‌ها عموماً جنبه سازمان‌یافته و گروهی دارند و افراد باید به‌طور جمعی و در چارچوب یک گروه به این مسیر وارد شوند. از این رو، یکی از دلایل اصلی بروز این رفتارها را می‌توان از زاویه شکل‌گیری مناطق حاشیه‌ای پرخطر تحلیل کرد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در بوم‌شناسی بزهکاری، به این نکته توجه می‌شود که در سال‌های اخیر، مسئله فاصله طبقاتی و شکاف‌های اجتماعی به شدت افزایش یافته است. جامعه به‌طور فزاینده‌ای به دو طبقه تقسیم شده است: یک طبقه اقلیت ثروتمند و یک اکثریت فرودست. این وضعیت باعث شده تا بسیاری از مناطق، به‌ویژه مناطق حاشیه‌ای، از کنترل و مدیریت لازم خارج شوند. علاوه بر این، مسئله مهاجرت به این مناطق پرخطر و ناتوانی افراد در یافتن شغل مناسب و تأمین نیازهای اقتصادی، یکی از عوامل اصلی است که به رشد و گسترش کج‌روی‌های مسلحانه، و به تبع آن، قتل و خشونت منجر می‌شود. این وضعیت، در حقیقت یکی از دلایل عمیق و بنیادی است که باید به آن توجه کرد
ناظری افزود: عامل دیگری که به شکل‌گیری رفتارهای خشونت‌آمیز از نوع مسلحانه می‌انجامد، شکل‌گیری شخصیت‌های افراطی در خانواده‌های نابهنجار است. در چنین خانواده‌هایی که محیطی نابارور و تولیدکننده بزهکاری محسوب می‌شوند، رابطه دیالکتیکی میان خانواده و جامعه برقرار است. وقتی که رفتارهای متعارض، کج‌روانه و پرخاشگرانه در خانواده شکل می‌گیرد، فرزندانی که در این محیط‌ها رشد می‌کنند، این رفتارها را درونی می‌کنند. این افراد هیچ‌گاه رفتارهای سازنده و هنجارهای اجتماعی را نمی‌آموزند و بیشتر تحت تأثیر رفتارهای کج‌روانه والدین قرار می‌گیرند. در نتیجه، در چنین خانواده‌هایی، گسترش رفتارهای افراطی و انحرافی بیشتر است.
این جامعه‌شناس همچنین تصریح کرد: عامل دیگری که باید به آن توجه کرد، افول سرمایه اجتماعی است. مطالعات نشان داده‌اند که در جوامعی با سرمایه اجتماعی بالا، رفتارهای خشونت‌آمیز کمتر مشاهده می‌شود. به‌عنوان مثال، در شمال ایتالیا، مردم علی‌رغم دسترسی به طلا و جواهرات، کمتر مرتکب سرقت می‌شوند، اما در جنوب ایتالیا، حتی کوچکترین دارایی‌ها در معرض خطر سرقت هستند. این تفاوت به سطح بالای سرمایه اجتماعی در شمال ایتالیا و پایین بودن آن در جنوب بازمی‌گردد. در ایران نیز، سطح سرمایه اجتماعی به ویژه در مناطق حاشیه‌ای و پرخطر کاهش یافته است. در مناطقی که این سطح پایین است، رفتارهای خشونت‌آمیز و گرایش به فعالیت‌های بزهکارانه از جمله سرقت‌های مسلحانه بیشتر مشاهده می‌شود
او در این راستا تاکید کرد: یکی از مسائل مهم و کلیدی که در جامعه معاصر ایران به چشم می‌خورد، ضعف فرهنگ مهرورزی و گسترش فرهنگ خشونت است. فرهنگ و ادبیات ایرانی که زمانی مملو از محبت، عشق و تربیت صحیح فرزندان بود، در طی سال‌های اخیر به دلیل دوری از این اصول و پذیرش بی‌محور فرهنگ مدرنیته، دچار تحولاتی شده است. این تغییرات به تدریج باعث کاهش روابط مبتنی بر مهر و محبت در خانواده‌ها و مدارس شده است، به گونه‌ای که اکنون در بسیاری از محیط‌ها، افراد از فضایی سرشار از عشق و عطوفت بی‌بهره‌اند و سواد عاطفی مورد نیاز برای پرورش نسل‌های آینده، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. نتیجه این روند، پیدایش رفتارهای خشونت‌آمیز در جامعه است.
علاوه بر این، مسئله مهم دیگری که به این معضل دامن زده است، دسترسی به سلاح‌های گرم و رشد گروه‌های مافیایی در ایران است. با وجود ممنوعیت قانونی سلاح‌های گرم، در سال‌های اخیر بسیاری از بزهکاران به راحتی به این سلاح‌ها دسترسی پیدا کرده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده شکل‌گیری مافیاهای خاص در حوزه‌های غیرقانونی است که به طور مستقیم بر جامعه اثر گذاشته و موجب افزایش جرایم مسلحانه شده است.
ناظری چهار راهکار کلیدی پیشنهاد می‌دهد:
1. تقویت و احیای فرهنگ غنی ایرانی: بازگشت به ارزش‌ها و الگوهای فرهنگی که پیش از این توانسته‌اند در جامعه توازن و محبت ایجاد کنند، می‌تواند گام مهمی در راستای کاهش رفتارهای خشونت‌آمیز باشد.
2. آموزش کنشگری مهرورزانه و خلاق: در جامعه ایران، سواد عاطفی و فرهنگی به شدت پایین است. باید با استفاده از هنرمندان، نویسندگان و الیت‌های فرهنگی، آموزش‌های مهارت‌های عاطفی و مهرورزی در مدارس و خانواده‌ها گسترش یابد.
3. بررسی و تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی در مناطق مختلف: شناسایی عوامل کاهش سرمایه اجتماعی و ارائه راهکارهای علمی و عملی برای ارتقای آن در مناطق مختلف، می‌تواند به کاهش کج‌روی‌ها کمک کند.
4. ایجاد آکادمی جامعه مهرورز خلاق: راه‌اندازی یک نهاد آکادمیک که به ترویج فرهنگ مهر و اخلاق توسعه‌گرا بپردازد، می‌تواند در کاهش خشونت و پرخاشگری اجتماعی مؤثر باشد.
این جامعه شناس در پایان گفت: این اقدامات نیازمند همکاری و هم‌افزایی میان دولت، نهادهای فرهنگی و مردم است تا بتوان به‌طور مؤثر به کاهش رفتارهای خشونت‌آمیز و ناهنجاری‌های اجتماعی پرداخته و جامعه‌ای مهربان‌تر و شاداب‌تر ساخت.
نظر شما