تجارت‌نیوز نوشت: در تاریخ ۸ اوت، برخلاف همه پیش‌بینی‌ها، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، نظارت بر امضای یک توافق تاریخی صلح میان نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان را در کاخ سفید بر عهده داشت. این اتفاق در حالی رخ داد که تنها چند روز پیش‌تر، روزنامه فرانسوی لوموند در مقاله‌ای با عنوان «صلح میان ارمنستان و آذربایجان همچنان دست‌نیافتنی است» مدعی بود که مذاکرات صلح تنها «احساس ناامیدی» را در میان ارمنیان تشدید می‌کند. به اعتبار ترامپ و وزیر خارجه‌اش، مارکو روبیو، این اقدام یک شاهکار دیپلماتیک به شمار می‌رود که آمریکا را به اصلی‌ترین میانجی در قفقاز جنوبی بدل می‌کند؛ جایگاهی که پیش‌تر در دست روسیه و ایران بود.

چرایی نارضایتی تهران و مسکو

بدیهی است که مسکو از این تحولات خشنود نیست. روسیه غرب را متهم کرده که تلاش دارد توافق صلح ارمنستان و آذربایجان را «به نفع منافع خود مصادره» کند. یکی از پیامدهای این توافق آن است که اکنون برخی در ارمنستان خواستار بسته شدن پایگاه نظامی روسیه در گیومری، در فاصله ۷۵ مایلی ایروان، شده‌اند. طبق توافق دفاعی فعلی، این پایگاه باید تا سال ۲۰۴۴ فعال بماند. اما این قرارداد پیش از نبرد سال ۲۰۲۳ بر سر قره‌باغ منعقد شده بود؛ نبردی که در آن آذربایجان قاطعانه ارمنستان را شکست داد و مسکو هیچ حمایتی از ایروان نکرد. اکنون بسیاری می‌پرسند کارکرد این پایگاه چیست، و برخی معتقدند اگر صلح برقرار شود، ارمنستان دیگر نیازی به «حمایت» روسیه ندارد.

ایران نیز از توافق صلح آمریکا خوشنود نیست. مهم‌ترین دلیل، طرحی موسوم به مسیر صلح ترامپ (TRIPP) است – که پیش‌تر «کریدور زنگزور» نامیده می‌شد – و قرار است جمهوری آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به نخجوان متصل کند. طبق توافق اخیر، آمریکا حق انحصاری توسعه این مسیر را به مدت ۹۹ سال در اختیار گرفته است.

به ادعای ناظران، تهران نگران است که این طرح منافعش در قفقاز را تحت تاثیر قرار دهد. نزدیکی آمریکا به مرزهای شمال‌غربی ایران امری ناخوشایند است و فاصله گرفتن احتمالی ارمنستان از ایران می‌تواند به معنای از دست دادن یکی از مسیرهای مهم دور زدن تحریم‌ها باشد. افزون بر این، توافق جدید جایگاه ترکیه و اسرائیل – متحدان باکو – را تقویت می‌کند.

در همین راستا مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران هنگام سفر به ایروان پس از اعلام توافق، نقش آمریکا را نکوهش کرد و گفت «قدرت‌های خارجی نباید روابط دو کشور را تضعیف کنند.» عبدالرحیم موسوی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، نیز تاکید کرد که حضور آمریکا «نگرانی جدی» برای قفقاز است.

ساز ناکوک دیاسپورای ارمنی

با وجود مزایای آشکار عادی‌سازی روابط ارمنستان با همسایگانش – آذربایجان و ترکیه – بخش‌هایی از جامعه دیاسپورای ارمنی به‌شدت این توافق را محکوم کرده‌اند و آن را به «مونیخ» جدید تشبیه می‌کنند. وارطان اوسکانیان، وزیر خارجه پیشین ارمنستان، هشدار داده که طرح ترامپ می‌تواند به معنای «واگذاری حاکمیت ارضی» باشد. او یک روز پس از نشست واشنگتن، توافق را «رسوایی دیپلماتیک» خواند. روزنامه ضدآمریکایی ورِلک نیز در سرمقاله‌ای آن را «تسلیم اجباری» دانست که تهدیدات تازه‌ای علیه حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان ایجاد کرده است. هایک خلتیان، تحلیلگر این رسانه، توافق را «شکست کامل برای ارمنستان» توصیف کرد که ارتباط این کشور با روسیه و ایران را تهدید می‌کند و در نهایت به فروپاشی دولت ارمنستان منجر خواهد شد؛ مگر اینکه دولت تغییر کند.

بخش عمده مخالفت‌ها از سوی گروه‌های نزدیک به ایران و روسیه در دیاسپورای ارمنی است. به‌عنوان نمونه، کمیته ملی ارمنی آمریکا (ANCA) و مدیر سیاست‌گذاری آن، الکس گالیتسکی، همواره در هماهنگی با تهران از اسرائیل و همکاری نزدیک این بازیگر با آذربایجان انتقاد کرده‌اند. این کمیته اکنون نیز توافق صلح را هدف قرار داده و هم‌زمان در راستای جناح مترقی حزب دموکرات آمریکا، به انتقاد از ترامپ می‌پردازد.

از دیگر مخالفان توافق می‌توان به جفری ساکس، اقتصاددان و استاد دانشگاه کلمبیا اشاره کرد. او که آشکارا از مواضع کرملین در جنگ اوکراین حمایت کرده، این بار نیز علیه توافق صلح ارمنستان–آذربایجان موضع گرفته است. به گفته او: «نقش آمریکا مشکل‌ساز است، چون آمریکا بخشی از منطقه قفقاز جنوبی نیست.» ساکس معتقد است دولت‌های ارمنستان و آذربایجان «ابزاری در دست آمریکا و اروپا برای اهداف ژئوپلیتیکی‌اند که با منافع خودشان هم‌خوانی ندارد.»