سدهای خالی امروز می‌تواند نشانه‌ای از آینده‌ای بحرانی باشد؛ اگر الگوی بارش روند کاهشی خود را ادامه دهد، احتمال خشکسالی و محدودیت‌های بیشتر منابع آبی افزایش می‌یابد.
بسیاری از کارشناسان خبر داده‌اند که ایران وارد ششمین خشکسالی پیاپی شده. از طرفی پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا آذر ۱۴۰۴ نیز خبری از باران نیست. این موضوع زمانی پررنگ‌تر شد که ایران با وجود عبور از نیمه دوم آبان ماه رنگ باران به خود ندید، درحالیکه در سال‌های گذشته در چنین روزهایی، تهران، برفی می‌شد. حالا برخی کارشناسان به زمستانی پرباران دل خوش کرده و برخی دیگر اعلام کرده‌اند که حتی اگر زمستان پربارشی داشته باشیم، اما خبری از مدیریت صحیح نباشد احتمالا تابستان سال آینده وضعیت ایران وخیم‌تر خواهد شد.
در این برهه زمانی، بسیاری از ایرانیان چهره کشور را در ۱۰ سال آینده تصویر می‌کنند. تصویری مبهم که گاهی با امید به معجزه و گاهی با ناامیدی گره می‌خورد. به هر حال داده‌های علمی اطلاعاتی در اختیار کارشناسان قرار داده که به ترسیم این چهره به شکلی واقعی‌تر کمک می‌کند.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی، در گفت‌وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخته است:
احتمال تکرار الگوی کاهشی بارش در سال‌های آینده ایران وجود دارد
احد وظیفه گفت: «احتمال تکرار الگوی کاهشی بارش در سال‌های آینده ایران وجود دارد. بررسی روندهای اقلیمی نشان می‌دهد که تغییرات الگوی بارش نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر کره زمین در حال وقوع است. بر اساس مطالعات علمی، مسیر حرکت جریان‌های سریع باد در ترازهای بالای جو، موسوم به رودباد یا جت‌استریم، در دهه‌های اخیر تغییر کرده و به سمت قطب شمال در نیم‌کره شمالی و قطب جنوب در نیم‌کره جنوبی جابه‌جا شده است.»
به گفته او: «از آنجا که بخش عمده خشکی‌های زمین در نیم‌کره شمالی قرار دارند، این جابه‌جایی تأثیر زیادی بر بارش و اقلیم کشورهای این نیم‌کره، از جمله ایران، دارد. یکی از الگوهای اصلی گردش جو، سلول هادلی است؛ در این چرخه، هوای گرم و مرطوب مناطق استوایی به سمت بالا صعود می‌کند، بارندگی‌های سنگین را در نواحی استوایی به‌وجود می‌آورد و سپس، از دست دادن رطوبت، در عرض‌های حدود ۱۵ تا ۳۰ درجه به سمت پایین نزول می‌کند.»
اقلیم جنوب ایران شباهت بیشتری به اقلیم بیابانی عربستان پیدا می‌کند
او ادامه داد: «مناطقی که این هوای خشک در آنها فرو می‌نشیند، کمربند خشک و بیابانی زمین را شکل می‌دهند؛ کمربندی که از شمال آفریقا آغاز می‌شود، از ایران، بخش‌هایی از هند، آسیای مرکزی و شمال چین عبور می‌کند و تا جنوب غرب ایالات متحده امتداد دارد.»
تبلیغات
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی گفت: «به نظر می‌رسد با تغییر اقلیم و گرمایش زمین، پهنه این سلول هادلی در نیم‌کره شمالی در حال گسترش است. به بیان دیگر، منطقه‌ای که هوا در آن نزول می‌کند و بیابان‌ها شکل می‌گیرند، به سمت عرض‌های شمالی‌تر در حال جابه‌جایی است. این تغییر می‌تواند باعث شود مناطق خشک و بیابانی به‌تدریج گسترش یابند و اقلیم جنوب ایران، از جمله استان‌های بوشهر، هرمزگان و بخش‌هایی از عراق و سوریه، شباهت بیشتری به اقلیم بیابانی عربستان پیدا کند.»
تا سال ۳۰۰۰ زمین تا ۸ درجه گرمتر می‌شود؛ ایران به خطر نزدیک‌تر است
او افزود: «برآوردهای اقلیمی نشان می‌دهد تا پایان قرن میلادی جاری، میانگین دمای زمین بین ۲.۶ تا ۴ درجه سانتی‌گراد افزایش خواهد یافت و در سناریوهای بدبینانه این عدد ممکن است تا ۴ تا ۶ درجه هم برسد. چنین گرمایشی می‌تواند نظم الگوهای جوی را برهم زده و باعث کاهش نفوذ سامانه‌های باران‌زا به عرض‌های جنوبی‌تر از جمله ایران شود؛ که در نهایت به کاهش بارش و افزایش خطر خشکسالی‌های طولانی‌مدت منجر خواهد شد.»
احد وظیفه گفت: «براساس آنچه در تاریخ ایران آمده است که از دوران باستان و زمان هخامنشیان باقی مانده و می‌گوید: «خداوند ما را از سه چیز محفوظ کند: جنگ، دروغ و خشکسالی.» خشکسالی بلایی بسیار بزرگ است؛ پدیده‌ای خزنده که تغییرات آن نسبتا کند است و وقتی وارد می‌شود، خروج از آن زمان‌بر بوده و سال‌ها یک منطقه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این پدیده همه ارکان و ساختارهای محیط زیست، شهر و جامعه انسانی را متاثر می‌کند و به‌عنوان یک بحران مخرب، آثارش بسیار گسترده‌تر از سیل یا طوفان‌هاست.»
اگر مناطق شرقی ایران آب داشت بازی عوض می‌شد
او افزود: «خشکسالی در گذشته بسیاری از تمدن‌ها را از بین برده و وقتی طولانی شود، تأثیرات شدیدی بر جوامع فقیر و مشاغلی مانند کشاورزی دارد. این پدیده می‌تواند باعث مهاجرت اقلیمی، کاهش بهره‌وری منابع و زوال اکوسیستم‌ها شود و به همین دلیل، به‌راستی یکی از مخرب‌ترین بلایای طبیعی محسوب می‌شود.»
این کارشناس خشکسالی می‌گوید: «کلوت‌های شهداد را ببینید. بر اساس یافته‌های فسیلی و مشاهدات تاریخی و کهن، تخمین زده می‌شود که برخی از این مناطق روزگاری دارای آب بوده‌اند. تصور کنید شرق ایران، که به‌طور نسبی کم‌ارتفاع‌تر است، در نقاط پست‌تر دارای پهنه‌های آبی بوده است؛ این موضوع چهره و ساختار فلات ایران را تغییر می‌داد.»
او افزود: «به‌ویژه در تابستان، جریان‌های شرقی یا همان بادهای شمالی که در منطقه زابل به بادهای ۱۲۰ روزه معروف هستند، با سرعت بالا وزیدن می‌گرفتند. اگر این بادها به پهنه‌های آبی برخورد می‌کردند، رطوبت را منتقل می‌کردند و نه تنها مضر نبود، بلکه مفید نیز بود؛ زیرا برخورد باد با سطح آب باعث خنک شدن جریان هوا و انتقال رطوبت می‌شد. از این حیث به احتمال زیاد، کلوت‌های شهداد در گذشته دارای آب بوده‌اند.»
ایران ۲ تا ۲.۵ درجه گرمتر شده
او یادآور شد: «به هر رو با توجه به گرمایش زمین در عصر جدید، به‌ویژه در ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال گذشته، دمای هوا رکورد زده و نشان از افزایش دارد. هر درجه افزایش دما حدود ۷ درصد تبخیر را افزایش می‌دهد. در ایران، طی ۵۰ سال گذشته دمای متوسط کشور بین ۲ تا ۲.۵ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است که معادل افزایش ۱۵ تا ۲۰ درصدی پتانسیل تبخیر است. این امر باعث شده پهنه‌های آبی پیشین خشک شوند و تبدیل به کویر و مناطق خشکی شوند که امروز به کانون‌های گرد و غبار تبدیل شده‌اند.»
وظیفه گفت: «در این میان، مدیریت صحیح منابع آب نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. نمونه آن دریاچه ارومیه است که سهم عدم مدیریت مناسب در وضعیت بحرانی فعلی آن بسیار بالا بوده است. آب، به‌ویژه آب شیرین، محدود است و همه ما به آن وابسته‌ایم. مدیریت نادرست می‌تواند شرایط بی‌نظمی گسترده‌ای ایجاد کند، نتیجه این بی‌نظمی، وضعیتی است که امروز شاهد آن هستیم.»
او افزود: «در چند سال اخیر برای احیای دریاچه ارومیه، چند تونل احداث شد، اما اکنون آب منتقل‌شده از طریق این تونل‌ها به دریاچه نمی‌رسد. این مثال نشان‌دهنده عدم مدیریت صحیح و بی‌توجهی به وضعیت قابل کنترل است؛ اگر مدیریت بهینه اعمال می‌شد، وضعیت می‌توانست بسیار بهتر باشد.»
او تاکید کرد: «این ضعف مدیریت تنها به منابع آب محدود نمی‌شود؛ حتی در زندگی شهری نیز قابل مشاهده است؛ نمونه آن ترافیک تهران است که هر روز با آن مواجه‌ایم. همانند آب، در سایر حوزه‌ها نیز عدم مدیریت صحیح منجر به مشکلات گسترده و قابل لمس برای مردم می‌شود.»
بلندپروازی عربستان جواب نداد؛ به مدیریت صحیح روی آورد
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی گفت: «عربستان نیز دوره‌ای بلندپروازی در کشاورزی داشت؛ گندم می‌کاشت و از منابع زیرزمینی خود برداشت می‌کرد و حتی قصد داشت مازاد تولید را صادر کند. نتیجه این اقدام، فرونشست زمین و تخلیه سریع سفره‌های زیرزمینی بود. پس از این تجربه، عربستان اقدامات کنترلی را اجرا و وضعیت منابع آبی خود را مدیریت کرد. جمعیت این کشور نسبت به ایران کمتر است و فعالیت‌های آن نیز متفاوت، اما توانستند مسئله آب را کنترل کنند؛ امروز بخش عمده نیازهای آبی عربستان از طریق شیرین‌سازی آب دریا تأمین می‌شود، زیرا این کشور از شمال و جنوب به دریا دسترسی دارد و شهرهایی مثل ریاض، با استفاده از شیرین‌سازی، نیاز جمعیت را تأمین می‌کنند.»
با انتقال آب حوزه مبدا را تخریب می‌کنیم و تقاضا را بالا بردیم
او افزود: «در مقابل، ایران منابع اصلی آب شیرین خود را از دو رشته‌کوه البرز و زاگرس تأمین می‌کند. بنابراین، انتقال آب دریا در ایران مشابه عربستان عملی نیست و حتی شهرهای ساحلی نیز نتوانسته‌اند از راه شیرین‌سازی آب، نیاز شرب خود را به‌طور کامل تأمین کنند. کشورهای عربی دیگر مانند امارات، بحرین و قطر نیز به دلیل دسترسی به دریا، عمدتاً روی شیرین‌سازی تمرکز دارند، هرچند این روش هزینه‌بر است.»
او ادامه داد: «ایران اما رویکرد متفاوتی داشته است: هرگاه کمبود آب ایجاد شد، سراغ انتقال آب از حوزه‌های دیگر رفته‌ایم. این اقدام نه تنها باعث تخریب حوزه مبدا شد، بلکه تقاضا در حوزه مقصد نیز افزایش یافت. به این ترتیب، مشکلی که از ده‌ها سال قبل وجود داشت، به‌صورت مقطعی با انتقال آب حل شد، اما اکنون به بحران بزرگی تبدیل شده است. نمونه عینی این وضعیت، حوزه زاینده‌رود است.»
در مورد آب باید معجزه را فراموش کرد / اقدام نادرست وضع را بدتر می‌کند
وظیفه گفت: «طبق سناریوهای بدبینانه، اگر کاهش بارش‌ها ادامه یابد، برخی شهرهای ایران که هم‌اکنون تحت تنش شدید آبی هستند، بیشترین آسیب را خواهند دید. این شهرها شامل تهران، مشهد، تبریز، اراک، کرمان، یزد و دیگر مناطق مشابه می‌شوند.»
او افزود: «گرمایش زمین و تغییر الگوهای جوی می‌تواند خشکسالی‌ها را طولانی‌تر و شدیدتر کند و به این ترتیب، فشار بر منابع آب این شهرها افزایش خواهد یافت. آنچه تاکنون در مقیاس محدود تجربه کرده‌ایم، در آینده می‌تواند گسترده‌تر و شدیدتر شود. بنابراین ضروری است که تمهیدات مدیریتی و برنامه‌ریزی دقیق برای جلوگیری از بحران‌های آب و جلوگیری از آسیب به این شهرها اتخاذ شود.»
این مقام مسئول سازمان هواشناسی: «معجزه را فراموش کنیم. علم و دانش بشر نامحدود نیست و ما به همه‌چیز آگاه نیستیم؛ اما آنچه در گذشته رخ داده و امروز مشاهده می‌کنیم، سازوکارهای فیزیکی و اقلیمی مشخصی دارد که باید براساس آنها فکر کنیم، نه بر پایه انتظارات معجزه‌آسا. بر پایه شناخت‌های فعلی از جو، سازوکار حرکت توده‌های هوا و نحوه تغییر بلندمدت آنها روشن است؛ این شناخت‌ها همان چیزی هستند که اقلیم را تعریف می‌کنند و باید در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها لحاظ شوند تا با اقدام‌های نادرست، خودمان وضع را بدتر نکنیم.»
او افزود: «متاسفانه بسیاری از تخریب‌هایی که امروز می‌بینیم انسان‌ساخت است؛ یعنی نتیجه رفتار و تصمیم‌های بشری است. مثال‌هایی از این دست در نقاط مختلف جهان مشاهده شده‌اند؛ قطع جنگل‌ها در برخی مناطق کشور از جمله مازندران نمونه‌ای است که دیدن تصاویر آن مایه‌ی نگرانی می‌شود. وقتی چنین رویدادهایی را می‌بینیم، حتی در برابر دیگر اخبار مثبت نیز دچار بدبینی نسبت به آینده می‌شویم.»
خالی شدن سدها واقعیت دارد به بلاگرها توجه نکنید
او ادامه داد: «اگر به این شکل به طبیعت و منابع خود برخورد کنیم، در واقع خودمان زمینه‌ی زوال را فراهم می‌کنیم. تاریخ نشان داده است که تمدن‌ها وقتی زیست‌بوم‌شان دچار آسیب‌های گسترده می‌شود، به‌سرعت در معرض فروپاشی قرار می‌گیرند. بنابراین به‌جای چشم‌انتظاری برای معجزه، باید با تکیه بر دانش اقلیم‌شناسی و مدیریت مسئولانه منابع، سیاست‌ها و برنامه‌هایی طراحی کنیم که از تخریب بیشتر جلوگیری کند و شانس بقای جوامع را افزایش دهد.»
وظیفه گفت: «در مورد وضعیت سدها، اخباری که این روزها منتشر می‌شود واقعیت دارد. برخلاف تصور عمومی، آب سد امیرکبیر فقط برای شهر کرج نیست؛ تهران نیز از آن سهم دارد. خالی شدن سدها پدیده‌ای قابل مشاهده است و قابل پنهان کردن نیست. در ابتدای تابستان، برخی کلیپ‌ها در فضای مجازی منتشر شد که در آنها گفته می‌شد سدها پر هستند یا حقیقت را نمی‌گویند اما اکنون شرایط موجود نشان می‌دهد که این ادعاها نادرست بوده است.»
صرفه‌جویی و مدیریت مصرف باید به یک ارزش اجتماعی تبدیل شود
او افزود: «این وضعیت شوخی‌بردار نیست؛ هیچ‌کس نمی‌تواند حتی دو روز بدون آب زندگی کند. بنابراین باید واقعیت را جدی گرفت. شاید اگر در ابتدای تابستان هشدارها و وضعیت منابع آبی جدی‌تر گرفته می‌شد، امروز به نقطه‌ای نمی‌رسیدیم که گفته شود اگر دو هفته بارندگی نداشته باشیم، آب برخی سدها قطع خواهد شد.»
این کارشناس خشکسالی گفت: «درک این موضوع باید عمومی شود؛ آب مسئله‌ای صرفا حکومتی نیست؛ مسئله‌ای اجتماعی و ملی است. همه‌ی افراد جامعه، از هر قشر و در هر جای کشور، در قبال مصرف درست آن مسئول‌اند. صرفه‌جویی و مدیریت مصرف باید به یک ارزش اجتماعی تبدیل شود. این نگاه نه‌تنها در مورد آب، بلکه درباره‌ی انرژی نیز صادق است. شروع خشکسالی را شاید درک نکنیم اما پایان آن را همگی لمس می کنیم چون در زندگی روزمره ما نقش حیاتی دارد.»
بارش زمستانی مشکل را رفع نمی‌کند
او افزود: «اما با وقوع خشکسالی در تهران چه اتفاقی می‌افتد؟ در چنین شرایطی، مسئولان ناچار می‌شوند منابع آبی موجود چه آن‌هایی که از سدها تامین می‌شود و چه آب‌هایی که از حوزه‌های دیگر منتقل می‌شوند را با مدیریت موقت و محدودیت مصرف کنترل کنند تا آغاز بارش‌های زمستانی، وضعیت ذخایر سدها را تا حدی بهبود دهد و شرایط به حالت عادی بازگردد.»
وظیفه گفت: «با این حال، حتی اگر این بازگشت موقت به حالت عادی رخ دهد، به معنای رفع کامل مشکل نیست. روند خشکسالی می‌تواند در سال‌های آینده تشدید شود، بنابراین باید برای آن چاره‌ای اساسی و بلندمدت اندیشید.»
او افزود: «در این میان، اظهاراتی از سوی آقای پزشکیان درباره انتقال پایتخت مطرح شده است؛ هرچند این مسئله تنها به خشکسالی مربوط نیست و ابعاد گسترده‌تری دارد. آنچه اکنون در تهران مشاهده می‌شود، گسترش بی‌رویه جمعیت در دشت‌ها و مناطق کوهپایه‌ای است. در مناطق شمالی تهران، به‌ویژه میان رشته‌کوه البرز و شهر، توسعه ساخت‌وساز و ویلاسازی به‌شکل قابل‌توجهی افزایش یافته است. در این مناطق، حتی در سرچشمه‌های رودخانه‌ها، شاهد برداشت بی‌رویه آب برای مصارف شخصی و باغداری هستیم.»
او در نهایت گفت: «نمونه مشابه آن را در مسیر قزوین نیز می‌توان دید؛ دشت‌ها و مناطقی که ساخت‌وساز ویلاها و باغ‌های پرمصرف آب گسترش یافته است. این روند نشان‌دهنده‌ی ضعف در مدیریت و بی‌توجهی به واقعیتی است که آب، منبعی ارزشمند و حیاتی است و اگر درست مدیریت نشود، بی‌نظمی در کل نظام طبیعی و شهری افزایش می‌یابد.»