رویداد۲۴ نوشت: زمستان ۱۴۰۴، خیابان‌های ایران دوباره صحنه اعتراضات گسترده مردم علیه گرانی و نابسامانی اقتصادی شده‌اند. از توپخانه و لاله‌زار تهران گرفته تا ملارد، از همدان تا قشم و اصفهان؛ ویدیوهایی که در شبکه‌های منتشر می‌شوند، حاکی از همراهی مردم با معترضان یعنی بازاریان است. اعتراضی که در روز اول محدود به صنف موبایل‌فروش‌ها بود اما ظرف ۲ روز به سایر شهرها هم تسری پیدا کرد. برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی معتقدند تعطیلی روزچهارشنبه به بهانه «برودت هوا» روشی برای کاهش اعتراضات پایتخت است.

رسانه‌های نزدیک به دولت انتصاب عبدالناصر همتی و برکناری فرزین از بانک مرکزی را در کنار دستور پزشکیان به وزیر کشور برای گفت‌وگو با معترضان، روش دولت برای آرام کردن مردم معترض میدانند؛ این یعنی دولت صدای آنها را شنیده است. همزمان اما اتفاقاتی در جریان است که یادآور تجربه تله اعتراضات دی ماه سال ۹۶ است.

حافظه تاریخی؛ نقطه شروع مشترک در اعتراضات ۹۶ و ۱۴۰۴

هفتم دی ۱۳۹۶، مشهد نقطه آغاز یکی از اولین موج‌های گسترده نارضایتی اقتصادی در دهه اخیر بود. سید احمد علم‌الهدی، نماینده ولی فقیه و امام جمعه مشهد، در خطبه‌های نماز جمعه، وضعیت اقتصادی کشور و معیشت مردم را به صراحت مورد انتقاد قرار داد و از مردم خواست در مقابل دولت حسن روحانی «تماشاچی نباشند و به صحنه بیایند». او با طرح این ســؤال که در وضعیتی که امروز در کشــور داریم باید چه کنیم؟ گفته بود: «وضعیت نابســامان اقتصادی و معیشــتی یک واقعیت انکارپذیر است. مردم ما هرچه آســیب پذیرتر و فقیرتر باشند، این وضعیت را بیشــتر درک می‌کنند. یک عده قلیل به جان ارز و طلا افتاده‌اند و می‌خواهند این ثروت را به خارج از کشــور ببرند. اینها پیاده نظام آمریکا و غرب بوده و عامل آمریکا هســتند. متأســفانه دولت و مجلس تماشاچی شــده‌اند».

این اظهارات جرقه یکی از سوزان ترین اعتراضات چهار دهه اخیر را زد. همزمان با جریان‌های تندروی نزدیک به علم‌الهدی، مردم ناراضی ابتدا در مشهد و سپس در سراسر کشور به خیابان‌ها آمدند؛ رشته کار به سرعت از دست گروه شروع کننده خارج شد و معترضان علاوه بر دولت روحانی، حاکمیت را به چالش کشیدند. این اعتراضات نطفه تولد شعار «اصلاح طلب، اصولگرا، دیگه تموم ماجرا» بود.

یک سال بعد حسام الدین آشنا در سالروز اعتراضات گفت: در دی ۹۶ یک نفر ایستاد و مسئولیت برعهده گرفت و ماجرا مدیریت شد، وگرنه برنامه، اسقاط دولت بود.

سالها بعد محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس جمهور در دوره روحانی درباره اعتراضات سال ۹۶ دست به افشاگری زد و گفت: در ابتدا، تیپ‌های شناخته شده و حزب‌اللهی بودند؛ مشخص بود چه کسانی هستند، گروه‌های خودی بودند. ظهر که پخش می‌شوند و برای نماز می‌روند، شعارهای جدید شروع می‌شود . کسی که در دولت گزارش می‌داد گفت صبح علیه دولت شعار می‌دادند، بعد از ظهر ساختارشکنانه شد.

وجه اشتراک اعتراضات این روزهای کشور تنها تاریخ آغاز آن در هفتم دی ماه نیست؛ جالب است بدانید این بار نیز سخنرانی علم الهدی و برخی دیگر از ائمه جمعه در نقد گرانی و مسئولان اجرایی استارت تجمعات را زده است.

سخنرانی علم‌الهدی در خطبه‌های نماز جمعه هفته گذشته مشهد این بار با صراحت بیشتری به گرانی‌ها اشاره دارد: «گرانی روز به روز نیست دیگر؛ ساعت به ساعت گران می‌شود؛ صبح یک قیمت، عصر یک قیمت. گرانی‌ها پشت پرده دارد؛ عوامل نفوذی پشت این ماجرا هستند؛ خدایی ناکرده دشمن کنار مسئولین عواملی را کاشته که وضعیت مردم را نبینند؛ مردم مقاومت کنند؛ همراه با بصیرت.»

رویکرد متفاوت رسانه‌های اصولگرا و صداوسیما

رویکرد رسانه‌های رسمی، اما در سال ۹۶ با حالا فرق داشت. خبر تجمعات مشهد و سپس اعتراضات سراسری آن سال در سکوت رسانه ملی از طریق فضای مجازی به سرعت در تمام کشور پخش شد. دستور نهادهای امنیتی بالادستی در آن سال، سکوت رسانه‌ای در برابر اعتراضات بود؛ شاهدش اینکه یکی از مجریان تلویزیون که حواسش به باز ماندن میکروفن نبود، طی گفت‌وگو با اتاق فرمان قضیه را لو داد؛ او از همکارانش می‌پرسید: «اصلاً از اعتراضات هیچی نگیم؟»

فاصله میان واقعیت میدانی و روایت رسمی، به وضوح مشخص بود. در همان سال مهران مدیری در برنامه دورهمی با تمسخر اخبار منتشر شده در کانال‌های تلگرامی را سوژه کرده و می‌گفت: «بعضی از کانال‌های تلگرامی واقعا صادقانه اخبار را پوشش می‌دهند! مثلا نوشته لحظه تجمع و اتحاد جوانان علیه ظلم و تبعیض بعد فیلم لحظه تعطیل شدن یک مدرسه دخترانه را گذاشته (خنده حضار) یا نوشته لحظه اعجاب انگیز ایستادگی مردم در مقابل درهای بسته بعد فیلم از دروازه دولت گذاشته که همه می‌خواهند سوار شوند و راننده دکمه را می‌بندد که در بسته شود (خنده حضار)».

در آن زمان رسانه‌های مستقل سعی می‌کردند به نوعی بدون خطر توقیف و بسته شدن، خبر اعتراضات را با ادبیاتی ملایم منتشر کنند؛ رسانه‌های وابسته به نهادهای حاکمیتی به گونه‌ دیگری سعی در آرام کردن اوضاع داشتند. سایت خبری مشرق نیوز وابسته به سپاه «نحوه برگزاری اعتراضات آرام صنفی» را به نقل از آکادمی حقوق انسانی ژنو منتشر می‌کرد و خبرگزاری مهر اظهارات مراجع در مورد لزوم شنیده شدن حرف مردم را بازتاب می داد. صدا و سیما هم طبق معمول به جای انتشار بی طرفانه خبرهای روز، در بخش های خبری خود مستندی تحت عنوان «خارج از دید» را به نمایش درآورد که به ادعای خودشان، پشت پرده حوادث سال ۸۸ بود. رویکردی که به جای آرام کردن مردم، بر آتش آنها هیزم می ریخت.

حالا، اما در زمستان ۱۴۰۴ رسانه‌های اصولگرا و صداوسیما تغییر رویه  داده‌اند. برخلاف روال همیشگی مبتنی بر سیاست انکار، خبر اعتراضات، اگرچه با بسیار کنترل‌شده؛ در دستور کار رسانه‌های وابسته به نهادهای حاکمیتی قرار گرفته است. خبرگزاری فارس نه تنها خبر اعتراضات را پوشش داده بلکه یادداشتی با عنوان «چرا پوشش میدانی تجمعات ضروری است؟» منتشر کرده است. هرچند تگ این پوشش میدانی در فارس گمراه کننده است؛ «تجمعات اقتصادی». صدا و سیما نیز در گزارشی از تجمع «تعدادی از کسبه به دلیل نارضایتی از نوسانات ارزی» پخش کرد. انتخاب این عناوین نشان می‌دهد سیاست رسانه‌ای اخیر را باید ذیل همان گفتمان تقابل با دولت تفسیر کرد؛ اصرار این رسانه‌ها بر افزایش نرخ ارز به عنوان ریشه نارآرامی ها، خود به نوعی نادیده گرفتن عوامل کلیدی اعتراض مردم است.

در این ۸ سال چه چیزهایی تغییر کرده است

اگر تغییر رویکرد رسانه‌های اصولگرا به مساله ناآرامی‌ها را تکرار الگوی دردسرسازی برای دولت بدانیم، باید تاکید کنیم مساله پیچیده‌تر از این حرف‌ها است. مردمی که سال ۱۳۹۶ کمپین «من پشیمانم» را برای روحانی به راه انداختند و پشت سر نیروهای تندروی نزدیک به علم الهدی به خیابان آمدند، در انتخابات ریاست جمهوری اخیر مشارکتی نداشتند؛ بنابراین دولتی که امروز جریان‌های تندرو با ادبیات نقد گرانی و افزایش قیمت دلار، سعی در تخریب آن دارند، خیلی پیش از این سرمایه اجتماعی خود را از دست داده است. معترضان، مانند سال ۹۶ تنها از رایشان پشیمان نیستند، بلکه این‌بار جانشان به لبشان رسیده است.

کارشناسان می گویند در شرایط کنونی امکان تسری اعتراضات به سراسر کشور به مراتب بیشتر از سال ۹۶ است. کشور در سالهای اخیر دو موج اعتراضی گسترده را در ۹۸ و ۱۴۰۱ پشت سر گذاشته و ابعاد ناآرامی هر بار گسترده‌تر از قبل بوده است. 

وضعیت منطقه‌ای و بین‌المللی نیز شرایط را پیچیده کرده است. در سال ۹۶، دولت روحانی در حال مذاکره و اوضاع منطقه نسبتاً آرام بود، اما امروز، رویارویی ایران با اسرائیل وارد فاز درگیری نظامی مستقیم شده است. جنگ ۱۲ روزه اخیر و تهدیدهای مکرر اسرائیل و آمریکا، همراه با کاهش نفوذ ایران و گروه‌های مقاومت در منطقه، اوضاع امنیتی کشور را وخیم تر کرده است. 

بر همین اساس هم اسماعیل گرامی مقدم، سخنگوی حزب اعتماد ملت به رویداد۲۴ گفته این بار وضعیت از ۱۴۰۱ حساس‌تر است، زیرا شکاف طبقاتی و نارضایتی‌ها اقتصادی می‌تواند مخاطرات امنیتی بسیاری داشته باشد. با ادامه این رویه حتما شاهد اعتراضات و تظاهرات‌های بیشتر خواهیم بود.