بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و... فقط بر ساختارهای فیزیکی جامعه اثر نمی‌گذارند؛ سلامت روان انسان‌ها را هم نشانه می‌گیرند. برخی کارشناسان حوزه اعصاب و روان می‌گویند بحران‌های اخیر، نه تنها موارد جدید اضطراب و افسردگی را افزایش داده، بلکه باعث «عود» بیماری در بیمارانی شده که سال‌ها وضعیت پایداری داشتند. این بازگشت بیماری‌های خاموش، زنگ خطری جدی برای شکنندگی سلامت روان جامعه است.
عودِ بیماری‌های خاموش
دکتر وحید شریعت، متخصص اعصاب و روان، روانپزشک و رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران در گفتگو با همشهری‌آنلاین به شایع‌ترین اختلالات روانی در کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: «اضطراب و افسردگی شایع‌ترین اختلالات روانپزشکی در ایران هستند که در همه جوامع هم آمار بالایی دارند و کشور ما هم از این قاعده مستثنا نیست. وسواس، اختلالات خواب، اختلالات رفتاری و پرخاشگری هم در رتبه‌های بعدی قرار دارند و سلامت روان جامعه را تهدید می‌کنند.
بسیاری از متخصصان مهم‌ترین دلایل بازگشت بیماری‌های خاموش در حوزه سلامت روان را ناشی از بحران‌هایی از جمله جنگ می‌دانند. بحران‌هایی که می‌توانند ترس، اضطراب، ناتوانی، درماندگی، سوگ، بی‌خوابی و بسیاری احساسات دیگر را تشدید کنند. سازمان جهانی بهداشت هم چند پیش بر اساس یک تحقیق جدید اعلام کرد که یک پنجم مردمی که با شرایط جنگی مواجه می‌شوند، از بیماری‌های روانی رنج می‌برند. نکته‌ای که شریعت هم تایید می‌کند و با اشاره به تاثیر مستقیم بحران‌ها بر سلامت روان جامعه بیان می‌کند: «معمولاً بعد از بحران‌هایی مثل جنگ، آمار اختلالات روانی افزایش بیشتری دارد. مشاهدات بالینی نشان می‌دهد که بعد از جنگ ۱۲ روزه، موارد جدیدی از این اختلالات در کشور بروز کرده است. حتی افرادی که قبلا برای مدت طولانی بیماری‌شان تحت کنترل و حال‌شان خوب شده بود، به دنبال بحران جنگ دچار عود بیماری شدند.»
او تاکید می‌کند: «این مسئله تنها به اضطراب و افسردگی محدود نمی‌شود. بلکه سایر اختلالات روانی هم تحت تأثیر استرس ناشی از جنگ در بخشی از مراجعان بروز کرده یا عود کرده و تشدید شده است. این روند نگران‌کننده در گروه‌های سنی مختلف قابل مشاهده است.»
اما آیا برای سنجش دقیق‌تر آسیب‌های جنگ و سایر بحران‌ها، تحقیقی جامع در سطح ملی در حال انجام است؟ پاسخ رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران به این سوال، نشان از یک خلأ بزرگ دارد. او می‌گوید: «من از انجام چنین تحقیقی بی‌خبرم. البته روال و روند تحقیقات در کشور ما آن قدر کُند و فرسایشی است که اگر کسی هم بخواهد در این زمینه اقدامی کند، در پیچ و خم بوروکراسی و کاغذبازی‌های اداری گرفتار می‌شود. در حال حاضر فقط دریافت تاییدیه کمیته اخلاق یک طرح تحقیقاتی، حدود ۶ ماه زمان می‌برد.»
این روانپزشک ادامه می‌دهد: «با توجه به شرایط ناامیدی نیز که بر کشور حاکم است، تصور نمی‌کنم کسی هم باشد که آن قدر انگیزه داشته باشد که فوری بیاید روی این مساله کاری انجام دهد. اصولا ما راهبردی هم در کشور برای این گونه موارد نداریم. یعنی هیچ پیش‌بینی نشده که اگر در یک مقطع زمانی، بحرانی مثل جنگ رخ داد، بلافاصله ارزیابی بعدی و مستندسازی انجام شود. برنامه از پیش تعیین‌شده‌ای در این گونه موارد وجود ندارد. این مساله مبتنی بر تصمیم فردیِ شخص پژوهشگر است. مثلا ممکن است پژوهشگری باشد که خودش بخواهد این کار را انجام دهد که او هم در چاله چوله‌های ناشی از دیوان‌سالاری پژوهش می‌افتد و کارش عملا قابلیت اجرا پیدا نمی‌کند.»
رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران، راهکاری مشخص را برای خروج از این بن‌بست پیشنهاد می‌کند و مسئولیت اصلی را متوجه نهادهای سیاست‌گذار می‌داند: «به نظر می‌رسد معاونت تحقیقات وزارت بهداشت باید برای این مسائل از قبل برنامه‌ریزی داشته باشد تا اگر خدا نخواسته دفعه بعد، بحرانی مثل جنگ یا هر بحران بزرگی دیگری پیش آمد، این مساله (بررسی اختلالات روانی در جامعه) قابل رصد باشد.»
اختلال روانی اگر درمان نشود، چه اتفاقی می‌افتد؟
اما نادیده گرفتن این اختلالات چه هزینه و پیامدی برای فرد و جامعه دارد؟ شریعت در این باره توضیح می‌دهد: «اختلالات روانی اگر درمان نشوند، فرد آسیب‌های متعددی می‌بیند؛ زندگی‌اش سخت‌تر می‌شود و کارکردش در زمینه‌های مختلف شغلی، اجتماعی، فردی، تحصیلی و ... افت پیدا می‌کند. البته بسته به این که فرد دچار چه نوع اختلالی باشد و شدت آن چقدر باشد، دامنه آسیب‌ها با هم فرق دارد اما حاصل نهایی، افت عملکردهای روزانه فرد و صدماتی است که می‌بیند. چون هر روز مجبور است برخی علائم را تحمل کند که روی زندگی‌اش تاثیرات سوء دارد.»
به گفته این روانپزشک، «بعضی از اختلالات روانی در صورت بی‌توجهی و عدم درمان، به‌تدریج با ایجاد پیامدهای ثانویه می‌توانند ماه‌به‌ماه و سال‌به‌سال تشدید شوند، حال فرد را وخیم‌تر کنند و حتی در مواردی به بروز اتفاقات ناگواری مانند خودکشی بینجامند. بنابراین این اختلالات هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت عوارض جدی به همراه دارند.»
البته شریعت تاکید می‌کند که همه اختلالات روانی لزوماً نیازمند مراجعه فوری به متخصص نیستند: «در بسیاری از مواردِ اضطراب خفیف، فرد می‌تواند با رعایت برخی توصیه‌ها و به‌کارگیری تکنیک‌های علمی آن را مدیریت کند. اما زمانی که علائم شدیدتر می‌شوند، مداخله تخصصی ضرورت دارد. چون شدت و پیامدهای آن بیشتر خواهد بود. البته درمان تخصصی همیشه به معنای دارودرمانی نیست؛ چون همه اختلالات اضطرابی نیازمند مصرف دارو نیستند. در برخی موارد، فرد فقط با کمک تکنیک‌ها و روش‌های غیردارویی می‌تواند اضطراب خود را کنترل کند و کاهش دهد.»